Γράφει ο Πέτρος Πετράτος

ΙΙΙ. Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821

         Και ερχόμαστε στο δεύτερο θέμα μας: Υπήρξε εθνική ενότητα κατά τη διάρκεια του Αγώνα; Ήταν εθνική ή κοινωνική η Ελληνική Επανάσταση;

         Το επίμαχο δημοσίευμα – για να θυμηθούμε τι έλεγε - από τη μια διατύπωνε με βεβαιότητα ότι ο ομιλητής «υποστήριξε -λίγο πολύ- ότι η επανάσταση του 1821 ήταν προϊόν ταξικού χαρακτήρα και όχι εξέγερση του Έθνους για την ανεξαρτησία του» και από την άλλη έγραφε: «φέρεται να είπε μεταξύ άλλων ότι “δεν ήταν η εθνική ενότητα που τροφοδότησε την Εθνική Επανάσταση αλλά τα οικονομικά συμφέροντα της τάξης των καπιταλιστών και των συμμάχων τους”».

         Υπογραμμίζουμε προκαταβολικά ότι το θέμα αυτό, ο χαρακτήρας δηλαδή της Ελληνικής Επανάστασης, έχει στις βασικές του διαστάσεις μελετηθεί από τους ειδικούς και είναι πλούσια η σχετική βιβλιογραφία. Εμείς, όμως, για λόγους οικονομίας δε θα κάνουμε βιβλιογραφικές παραπομπές. Ό,τι βέβαια αναφέρουμε έχει την τεκμηρίωσή του και είμαστε στη διάθεση του καθένα να τον ενημερώσουμε.

• Θα ξεκινήσω κάπως ανορθόδοξα, υποβάλλοντας κάποια ερωτήματα;

▬ Μια πρώτη «αφελέστατη» ερώτηση: Σήμερα υπάρχει εθνική ενότητα; Μπορεί κάποιος να μιλήσει για εθνική ομοψυχία; Τα κόμματα – έστω αυτά που εκπροσωπούνται στη Βουλή - συμφωνούν, είτε σε επίπεδο στρατηγικής, είτε σε επίπεδο τακτικής, είτε και στα δύο, συμφωνούν μεταξύ τους σε θέματα «εθνικής» σημασίας, όπως π.χ. η εξωτερική πολιτική, η παιδεία, η υγεία κ.λπ.; Μάλλον όχι.

▬ Μια δεύτερη εξίσου «αφελέστατη» ερώτηση: Η σύγχρονη ελληνική κοινωνία, όπως κάθε άλλη εθνικού τύπου κοινωνία (η γαλλική, η γερμανική, η τουρκική, η αμερικανική, η ινδική, η αιγυπτιακή κ.λπ.) δεν είναι δομημένη σε κοινωνικές ομάδες, σε κοινωνικές τάξεις; Και για να εντάσσονται οι πολίτες σε διαφορετικές κοινωνικές κατηγορίες και ομάδες, δε θα έχουν και διαφορετικές επιδιώξεις, διαφορετικά συμφέροντα, διαφορετικά οράματα; Γιατί, αν δεν είχαν διαφορετικά συμφέροντα, δε θα βρίσκονταν σε διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και ομάδες.

▬ Επομένως, γιατί κάτι ανάλογο να μη συνέβαινε και τότε, στα χρόνια της Οθωμανοκρατίας, στα χρόνια της Επανάστασης; Η κύρια διαφορά με εκείνη την εποχή εντοπίζεται στην ύπαρξη, τότε, του Οθωμανού κατακτητή. Παρά την ύπαρξη, όμως, του κατακτητή, όλοι οι υπόδουλοι Έλληνες βρίσκονταν στην ίδια οικονομική και κοινωνική κατάσταση; Δεν υπήρχαν π.χ. φτωχοί και πλούσιοι υπόδουλοι Έλληνες; Το ίδιο «μετρούσε» ο απλός σκαφτιάς με το μεγαλέμπορο ή ή ο τσοπάνης με το μεγαλοκαραβοκύρη – τόσο ανάμεσα στους ίδιους τους υπόδουλους ομοεθνείς του όσο και απέναντι στον Οθωμανό κυρίαρχο; Δεν υπήρχαν λιγότερο ή περισσότερο ή και καθόλου μορφωμένοι υπόδουλοι Έλληνες;

▬ Και, τέλος, πώς εξηγούνται οι δύο εμφύλιοι πόλεμοι, που συνέβησαν στα χρόνια της Επανάστασης από το φθινόπωρο του 1823 μέχρι το Φεβρουάριο του 1825; (Να θυμίσω εδώ ότι αφορμή – αφορμή, όχι αιτία – του πρώτου εμφυλίου ήταν Κεφαλονίτης αγωνιστής: Όταν το Βουλευτικό Σώμα με τον Μαυροκορδάτο επικεφαλής θα καθαιρέσει αυθαίρετα από μέλος του Εκτελεστικού Σώματος τον Ανδρέα Μεταξά, υποστηρικτή του Κολοκοτρώνη, θα δοθεί η αφορμή της εμφύλιας σύγκρουσης). Σήμερα κανένας σοβαρός μελετητής αλλά και απλός φιλίστορας δεν αγνοεί το, οδυνηρό βέβαια, γεγονός της εμφύλιας αναμέτρησης.

▬ Γιατί, λοιπόν, χύθηκε ελληνικό αίμα από Έλληνες; Γιατί π.χ. οι Ρουμελιώτες ρημάξανε το Μοριά; Μήπως οι εμφύλιοι πόλεμοι εξηγούνται – όπως θέλουν κάποιοι να μας παραπλανούν - από την «αιώνια κατάρα της φυλής μας, τη διχόνοια»; Μα η διχόνοια πώς προέκυψε; Ήθελαν οι υπόδουλοι Έλληνες να βρίσκονται – έτσι, για να κάνουν κάτι – σε διχόνοια; Αλλά και σε άλλους λαούς, που σημειώθηκαν εμφύλιες συγκρούσεις, κι εκεί έφτασε η … κατάρα της «δικής» μας φυλής;

▬ Όποιος διαβάσει τα Απομνημονεύματα των αγωνιστών του 1821 ή όποιος μελετήσει τα έγγραφα του Αγώνα θα βρει ικανοποιητικές απαντήσεις. Αναφέρω ένα συνταρακτικό γεγονός που αφορά σε «δικό» μας αγωνιστή, στον Κωνσταντίνο Μεταξά, που πολέμησε στο Λάλα και αλλού. Το 1822 είχε οριστεί, μαζί με άλλους, ως αρμοστής στο Αιγαίο, με εντολή της επαναστατικής Διοίκησης να οργανώσει τα νησιά και να εισπράξει τις χρηματικές εισφορές για την ενίσχυση του ελληνικού στόλου. Ο ίδιος γράφει στα Απομνημονεύματά του ότι κινδύνευσε τουλάχιστο δυο φορές να τον συλλάβουν νησιώτες Έλληνες (χαρακτηριστική και αρκετά επεισοδιακή ήταν η περίπτωση στη Σαντορίνη) και να τον παραδώσουν στον Οθωμανό ναύαρχο. Άραγε, γιατί το έκαναν αυτό οι Έλληνες συμπατριώτες του; Γιατί δεν τους άρεσε ο Μεταξάς; Επειδή ήταν άραγε … Κεφαλονίτης; Όχι, φυσικά. Απλά οι νησιώτες εκείνοι των Κυκλάδων ήταν κατά της Επανάστασης. Δεν ήθελαν να ενισχύσουν τον ελληνικό στόλο, γιατί δεν τον είχαν ανάγκη, καθώς περνούσαν, όπως υποστήριζαν, πολύ καλά με τους Οθωμανούς και δεν επιθυμούσαν αλλαγές. Άρα, στην προκειμένη περίπτωση αποδεικνύεται έλλειψη εθνικής ομοψυχίας και ενότητας. Εκτός αν λέει ψέματα ο Κ. Μεταξάς…

•  Μετά από αυτά τα ερωτήματα ας δούμε σύντομα την κοινωνική εικόνα των οθωμανοκρατούμενων ελληνικών περιοχών, έχοντας βέβαια στο μυαλό μας τουτοδώ το βασικό:          Στην ανθρώπινη κοινωνία λειτουργούν αντικειμενικοί παράγοντες, που προκαλούν τις κοινωνικές λειτουργίες, οι οποίες έτσι προωθούν την ανθρώπινη ιστορία. Ή, με άλλα λόγια, η κοινωνία έχει τη δομή της και η κοινωνική εξέλιξη τους νόμους της.

         Η οθωμανική κατοχή υπήρξε για τον υπόδουλο ελληνικό λαό πολύ σκληρή, αν και κάποιες κοινωνικές ομάδες εξαιτίας της θέσης τους στο διοικητικό μηχανισμό και στην οικονομική διαδικασία βίωσαν με διαφορετικό, με καλύτερο τρόπο, την κατάκτηση. Πάντως, πριν ξεκινήσει η Επανάσταση, έχουν παγιωθεί οι εξής κοινωνικές ομάδες, χωρίς ωστόσο να αποκλείονται διαφοροποιήσεις μέσα στην ίδια κοινωνική τάξη ή ομάδα, ανάλογα με τις οικονομικές εξελίξεις και τις πολιτικές συγκυρίες:

▬ Ο πατριάρχης και η ανώτατη ιεραρχία φρόντιζαν για τη συνοχή του ποιμνίου και την ανεμπόδιστη διατήρηση της σουλτανικής εξουσίας, εκτός από αξιοπρόσεκτες εξαιρέσεις σε τοπικούς επισκόπους και τον κατώτερο κλήρο.

▬ Οι Φαναριώτες είχαν ενταχθεί και υπηρετούσαν την οθωμανική διοίκηση.

▬ Οι κοτζαμπάσηδες/προεστοί ήταν υπόλογοι στους κατακτητές με σημαντική όμως οικονομική και πολιτική δύναμη και χωρίς διάθεση για αλλαγή του υπάρχοντος καθεστώτος.

▬ Οι έμποροι και οι πλοιοκτήτες, συνδεόμενοι σιγά-σιγά με τμήματα του ευρωπαϊκού κεφαλαίου, αποτέλεσαν τα πρώτα φύτρα της αστικής τάξης και ζητούσαν την ανατροπή της οθωμανικής κυριαρχίας.

▬ Οι λόγιοι, οι μορφωμένοι, οι διανοούμενοι της εποχής προσπαθούσαν στο μεγαλύτερό τους ποσοστό να διαδώσουν τα φώτα της επιστήμης και τις ιδέες του Διαφωτισμού.

▬ Ο υπόλοιπος λαός (αγρότες, ναύτες εργαζόμενοι σε βιοτεχνίες) με πολύ κόπο επιβίωνε και επιθυμούσε αλλαγή της υπάρχουσας κατάστασης.

         Για το Πατριαρχείο και τον ορθόδοξο κλήρο γράψαμε στην ενότητα ΙΙ. Γύρω από το Πατριαρχείο ανδρώθηκε η ομάδα των Φαναριωτών, που αξιοποιήθηκε από τη σουλτανική διοίκηση. Από την άλλη πλευρά, το κοινοτικό σύστημα, που διατηρήθηκε και ενισχύθηκε, εξυπηρέτησε τους κατακτητές κυρίως στη συγκέντρωση των φόρων, συνέβαλε όμως στην καλλιέργεια του αυτοδιοικητικού πνεύματος και της κοινωνικής αλληλεγγύης, παρ’ όλο που οι τοπικοί άρχοντες (κοτζαμπάσηδες/προεστοί) στην πλειοψηφία τους προέρχονταν από τους «φρονιμότερους» της περιοχής και όφειλαν να κρατούν την κοινότητα σε υποτέλεια.

         Το τιμαριωτικό οθωμανικό σύστημα ευνόησε αρχικά την κλειστή αγροτική οικονομία, η οποία μετά το 16ο αιώνα, όταν δέχτηκε τις επιδράσεις από τη διείσδυση του δυτικού εμπορίου στην Ανατολή, ευνόησε τις μονοκαλλιέργειες, οι οποίες επέτρεψαν σε μεγάλο βαθμό τον εκχρηματισμό της οικονομίας. Το χρήμα, όμως, πέρασε στα χέρια ενός μικρού αριθμού ιδιοκτητών γης –περισσότερο μουσουλμάνων και λιγότερο χριστιανών. Πάντως, η πλειονότητα των υπόδουλων Ελλήνων ζούσε μέσα στη φτώχεια και την αβεβαιότητα, καθώς υφίστατο τις συνέπειες ενός άδικου φορολογικού συστήματος αλλά και την αρπακτικότητα των κρατικών οργάνων, οθωμανικών και ελληνικών.

         Ωστόσο, η ανάπτυξη του εμπορίου, της βιοτεχνίας και της ναυτιλίας από τα μέσα του 17ου αιώνα έδωσε τη δυνατότητα σε σημαντικό τμήμα του υπόδουλου πληθυσμού να βελτιώσει οικονομικά τη ζωή του. Τα ταξίδια αυτών των εμποροβιοτεχνών και ναυτικών μέσα κι έξω από τον ελληνικό χώρο, οι ασφυκτικές συνθήκες μέσα στις οποίες ζούσαν, εμπορεύονταν και δημιουργούσαν, τους έπεισαν για την αναγκαιότητα σύμπηξης συντεχνιών αλλά και για την αναγκαιότητα της μόρφωσης και της ίδρυσης ενός δικτύου σχολείων με προοδευτικούς δασκάλους, που θα προετοίμαζαν τους νέους για την ανατροπή της υπάρχουσας κατάστασης. Παράλληλα, η συνδρομή των ελληνικών παροικιών υπήρξε ουσιαστική.

►       Μέσα από αυτές τις αστικές ομάδες των υπόδουλων Ελλήνων θα ξεπηδήσει η κινητήρια δύναμη της Επανάστασης. Έχει γράψει χαρακτηριστικά ο αγωνιστής του 1821 Ιωάννης Φιλήμων, γραμματέας του Δημήτριου Υψηλάντη και μετέπειτα ιστοριογράφος: «Η γενναία σύλληψις» της Φιλικής Εταιρείας και κατ’ επέκταση της Επανάστασης «απέκειτο τη μέση τάξει, τη εμπορική». «Έμποροι εν Μόσχα εκυοφόρησαν», «έμποροι εν Οδησσώ εμαιεύσαντο» και «έμποροι εν Κωνσταντινουπόλει εθήλασαν ταύτην», τη Φιλική Εταιρεία και κατ’ επέκταση την Επανάσταση.

• Στο μεταξύ, στις αρχές του 19ου αιώνα με το τέλος των ναπολεόντειων πολέμων η επαναδραστηριοποίηση των ευρωπαϊκών δυνάμεων στην ανατολική Μεσόγειο οδήγησε σε σοβαρή κρίση την οικονομική δραστηριότητα των Ελλήνων εμπόρων και ναυτικών με συνέπειες σε όλες σχεδόν τις κοινωνικές ομάδες. Παράλληλα, την ίδια περίοδο οξύνεται η σύγκρουση ανάμεσα στους ριζοσπαστικούς κύκλους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού με το Πατριαρχείο, όπως αναφέραμε στην ενότητα ΙΙ. Και επιπλέον, η αντιπαράθεση και σύγκρουση του Αλή πασά με τον σουλτάνο, στην οποία εμπλέκονται και ομάδες των υπόδουλων Ελλήνων, επιτείνει την κρίση στα νότια Βαλκάνια. Οι συνθήκες είναι πρόσφορες για το ξέσπασμα της Επανάστασης.

         Άρα, θα ξεκινήσει η Ελληνική Επανάσταση με δεδομένη την ταξικότητα της υπόδουλης ελληνικής κοινωνίας. Οι οικονομικές και κοινωνικές διαφοροποιήσεις δε θα απαλειφθούν με την έναρξη του απελευθερωτικού Αγώνα. Αντίθετα, θα καταστούν ακόμη περισσότερο σύνθετες. Παράλληλα με τις ταξικές αντιθέσεις θα εμφανιστούν και οι προσωπικές φιλοδοξίες και οι τοπικοί ανταγωνισμοί. Κατά το διάστημα της Επανάστασης θα προκληθούν ποικίλες εσωτερικές διενέξεις και συγκρούσεις αλλά και δύο εμφύλιοι πόλεμοι. Η διαχείριση των δύο αγγλικών δανείων καθώς και το ευρύτερο ζήτημα των σχέσεων με τις Μεγάλες Δυνάμεις θα περιπλέξει ακόμη περισσότερο την κατάσταση.

         Αλλά κι αν ακόμη δεχτεί κάποιος ότι ο ξεσηκωμός του 1821 ήταν η συνισταμένη μιας ενιαίας θέλησης, μιας κοινής προσπάθειας, στην οποία συμμετείχε η πλειοψηφία του υπόδουλου ελληνισμού, στο επόμενο βήμα της Επανάστασης θα επικεντρωθεί η διαφωνία. Γιατί το ζητούμενο είναι: Και μετά την αποτίναξη του κατακτητή τι; Ποια κοινωνική δύναμη θα έχει κυρίαρχο λόγο στη διοίκηση των ελεύθερων εδαφών; Θα υπάρξει κεντρική εξουσία; Θα συγκροτηθεί ανεξάρτητο εθνικό αστικό κράτος; Πώς θα επιλυθεί το θέμα της αξιοποίησης των λεγόμενων εθνικών κτημάτων, το οποίο από την εποχή των εμφυλίων πολέμων προκάλεσε σοβαρές ιδεολογικοπολιτικές συγκρούσεις: οι καραβοκύρηδες ήθελαν να δοθούν τα εθνικά κτήματα ως υποθήκη για τη σύναψη δανείων, οι κοτζαμπάσηδες ζητούσαν την εκποίησή τους, ώστε να τα αγοράσουν οι ίδιοι, οι οπλαρχηγοί απαιτούσαν να τους δοθούν ως αντάλλαγμα για τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες και ο απλός λαός της υπαίθρου παρακαλούσε να διανεμηθούν στους ακτήμονες κάθε περιοχής.

►   Τελικά: Το επίσημο εθνικό αφήγημα, που αντιμετωπίζει περίπου ως φυσική τη συμμετοχή όλων των Ελλήνων στην Επανάσταση του 1821, καθώς κάνει λόγο για εθνική ομοψυχία και ενότητα, δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα της εποχής. Η επίσημη ιστοριογραφία εστιάζει αποκλειστικά στον εθνικό χαρακτήρα. Αλλά αυτή η ιστορική θεώρηση, προσπαθώντας να δώσει μια αφομοιωτική και ενοποιητική ιδεολογία, δεν μπορεί να απαντήσει στις ποικίλες ιδεολογικοπολιτικές αλλά και αιματηρές μεταξύ των αγωνιστών συγκρούσεις – ή μάλλον τις εξηγεί με βάση τη «διχόνοια»…

►     Από την άλλη, είναι πια ξεπερασμένο το δίλημμα αν ήταν εθνική ή κοινωνική η Επανάσταση του 1821. Είναι προφανής ο εθνικός της χαρακτήρας, αλλά, όπως κάθε επανάσταση, έχει να λύσει το σύνθετο πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων. Άρα, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί και ο κοινωνικός χαρακτήρας του Αγώνα. Η σύγχρονη ιστοριογραφία δέχεται και τον κοινωνικό χαρακτήρα της Επανάστασης.

►     Με άλλα λόγια, η Ελληνική Επανάσταση του 1821 είναι ενταγμένη μέσα στο επαναστατικό κλίμα του τέλους του 18^ου και των αρχών του 19^ου αιώνα και στηριγμένη στις ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Είναι μια επανάσταση εθνικοαπελευθερωτική στη μορφή της και αστικοδημοκρατική στο περιεχόμενό της.

Αργοστόλι, 5-4-2022                                                  [Ακολουθεί η τελευταία – IV – ενότητα]