Γεράσιμος  Σωτ. Γαλανός

Με την Καθαρά Δευτέρα ξεκινά η Σαρακοστή για την Ορθόδοξη εκκλησία, ενώ ταυτόχρονα σημάνει το τέλος των Απόκρεω. Η Καθαρά Δευτέρα ονομάστηκε έτσι γιατί οι Χριστιανοί "καθαρίζονταν" πνευματικά και σωματικά.  Όπως μαρτυρά και ο επιθετικός προσδιορισμός, τη συγκεκριμένη Δευτέρα κάθε ευλαβής πιστός του ορθόδοξου χριστιανισμού «καθαρίζεται» συμβολικά. Εγκαταλείπει κάθε είδους κατάχρηση και απομακρύνει από το σώμα και την ψυχή του τις τοξίνες ενώ επανέρχεται στην αγνότητα και την εγκράτεια, απορρίπτοντας πρώτα από όλα τα ζωικά λίπη. Τα απορρίπτει τόσο από τον οργανισμό όσο και από τον οίκο του, καθαρίζοντας ακόμη και τα σκεύη που χρησιμοποίησε για να μαγειρέψει προϊόντα κρέατος. 
           Είναι μέρα νηστείας αλλά και μέρα αργίας για τους Χριστιανούς. Η νηστεία διαρκεί για 40 μέρες, όσες ήταν και οι μέρες νηστείας του Χριστού στην έρημο μετά από τη βάπτισή του. Ωστόσο, οι ιστορικοί καταλήγουν ότι η σαρανταήμερη αποχή από το κρέας παραπέμπει, πέραν οποιασδήποτε αμφιβολίας, στο Πάσχα και τον εορτασμό της Ανάστασης. Η νηστεία των 40 ημερών ήταν βασικό προαπαιτούμενο για τον εξαγνισμό των κατηχούμενων στη χριστιανική θρησκεία, οι οποίοι βαπτίζονταν στη λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου.

          Κατά την εκκλησιαστική παράδοση η Καθαρά Δευτέρα, χρωστά την ονομασία της σε ένα εγχείρημα του βυζαντινού αυτοκράτορα Ιουλιανού ο οποίος, ως γνωστόν, είχε τη φιλοδοξία να αναστήσει την αρχαιοελληνική θρησκεία και γι’ αυτό έμεινε στην ιστορία σαν «Παραβάτης ή Αποστάτης». Κατ' εντολή του και εν όψει της Τεσσαρακοστής, αποσύρθηκαν από την αγορά της Κωνσταντινούπολης όλα τα νηστίσιμα τρόφιμα. Το σχέδιο του Ιουλιανού ήταν να εξαναγκάσει τους χριστιανούς υπηκόους του να «αρτυθούν», δηλαδή να αθετήσουν την υποχρέωσή τους να νηστέψουν.
Παρενέβη όμως  ως εκ θαύματος, ο Άγιος Θεόδωρος, με αυτοπρόσωπη παρουσία στο όνειρο του αρχιεπισκόπου Ευδοξίου.
          Ο Άγιος μαρτύρησε το ύπουλο και φαύλο σχέδιο του αυτοκράτορα και υπέδειξε στον Ευδόξιο να διατάξει το ποίμνιο να τραφεί με κόλλυβα. Έτσι διασώθηκε η νηστεία και η Δευτέρα που ήταν ήδη ταυτισμένη με τον καθαρμό και ονομαζόταν «Δευτέρα της Αποδόσεως ή της Αποθέσεως» βαφτίστηκε έκτοτε «Καθαρά». Η δε μνήμη του Αγίου Θεοδώρου που έσωσε το έθιμο της νηστείας, γιορτάζεται το πρώτο Σάββατο της ίδιας εβδομάδας, η οποία και αυτή ονομάζεται «Καθαρά».

          Την Καθαρά Δευτέρα συνηθίζεται να τρώγεται λαγάνα (άζυμο ψωμί που παρασκευάζεται μόνο εκείνη τη μέρα), ταραμάς και άλλα νηστίσιμα φαγώσιμα, κυρίως λαχανικά, όπως και φασολάδα χωρίς λάδι. Επίσης, συνηθίζεται το πέταγμα χαρταετού.

          Η Καθαρά Δευτέρα εορτάζεται 48 ημέρες πριν την Κυριακή της Ανάστασης του Χριστού, το χριστιανικό Πάσχα.

          Από παλιά η Καθαρή Δευτέρα, πέρασε στη συνείδηση του λαού, σαν μέρα καθαρμού. Οι βυζαντινοί, την Καθαρή Δευτέρα την ονόμαζαν Απόθεση - Απόδοση, και τελούσαν δρώμενα. Τραγουδούσαν σχετικά άσματα, από τα οποία έχουν σωθεί μικρά μέρη μέχρι στις μέρες μας. «Ίδε το έαρ το καλόν πάλιν επανατέλλει, φέρον υγείαν και χαρά και την ευημερίαν».
          Το πέταγμα του χαρτααετού, είναι ένα έθιμο μεταγενέστερο. Κούλουμα ονομάζεται η καθαροδευτεριάτικη έξοδος στην εξοχή και το πέταγμα του αετού. Οι χριστιανοί, παρέες- παρέες βγαίνουν στην εξοχή, παίρνοντας μαζί τους νηστίσιμα φαγητά, και το ρίχνουν στη διασκέδαση και τον χορό. Τα κούλουμα από τόπο σε τόπο γιορτάζονται διαφορετικά, με διάφορες εκδηλώσεις. Παντού όμως επικρατεί κέφι, χορός και τραγούδι.

            Την Καθαρά Δευτέρα πραγματοποιούμε τα Κούλουμα.  Για την ετυμολογία της λέξης κούλουμα , υπάρχουν πολλές εκδοχές. Κατά τον Νικόλαο Πολίτη, πατέρα της ελληνικής λαογραφίας, η λέξη προέρχεται από το λατινικό Cumulus (κούμουλους) που σημαίνει σωρός, αφθονία αλλά και το τέλος. Εκφράζει δηλαδή το τέλος, τον επίλογο της Αποκριάς. Μια άλλη εκδοχή  μας λέει πως  προέρχεται από τη λέξη «κόλουμνα» δηλαδή «κολώνα». Κι αυτό επειδή το πρώτο γλέντι της Καθαράς Δευτέρας στην Αθήνα, έγινε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.

          Ενδιαφέρον έχουν όμως δυο άσματα που τα τραγουδούσαν την Καθαρή Δευτέρα στο νησί μας. Το πρώτο ήταν «Οι Γύρες» ή  «Βγήκε η πράσα στο βουνό»(1), άσμα «χοροτράγουδο  κεφαλονίτικο» που έχει πολύ  λαογραφικό ενδιαφέρον και χαρακτήρα περιπαικτικό για τη νηστεία της Μεγάλης Σαρακοστής.

ΒΓΗΚΕ Η ΠΡΑΣΑ ΣΤΟ ΒΟΥΝΟ (ΓΥΡΕΣ)

Εβγήκε η πράσα στο βουνό

κουνώντας την ουρά της

καλώς ήρτ’ η Σαρακοστή

με τα λαχανικά της

και με τσι πρασινάδες της

και με τα γιαλικά της.

Κότα μου, κοτού-, κοτούλα μου

και πουλά-, πουλακιδούλα μου

να μην περά-, περάσεις από δω

γιατί θα γί-, θα γίνει φονικό.

Τ’  ακούτε τι παρήγγειλεν

η Καθαρή Δευτέρα

πέθαν’ ο κρέος, πέθανε

ψυχομαχάει κι ο τύρος

εψόφησ’ ο λοκάνικος,

ψυχομαχάει κι ο τύρος.

Κότα μου, κοτού-, κοτούλα μου

και πουλά-, πουλακιδούλα μου

να μην περά-, περάσεις από δω

γιατί θα γί-, θα γίνει φονικό.

Σηκώνει ο πράσος την ουρά

κι ο κρέμμυδος τα γένια,

η βρούβα η παλιόβρουβα

στέκεται στην καβάλα,

και στον τρανό τον πλάτανο

να μένωμε στεκούλια.

Κότα μου, κοτού-, κοτούλα μου

και πουλά-, πουλακιδούλα μου

να μην περά-, περάσεις από δω

γιατί θα γί-, θα γίνει φονικό.

Το δεύτερο τραγούδι (2) ήταν κανταδόρικο, έντεχνο και αγαπητό στους εργάτες του Ληξουρίου που το τραγουδούσαν κάθε Καθαρή Δευτέρα στα Κούλουμα που γίνονταν στην  Παναγία  την Κεχριωνιώτισσα.

                      Τα Κούλουμα στο Αργοστόλι  γίνονταν στο Μίλι περιοχή προς τα Ραζάτα και αργότερα στην περιοχή της Λάσης, ενώ στη Λιβαθώ στην περιοχή Τρίαλον.

«Χαρήτε εσείς τα τάλαρα

που τάχετε πολλά

εμάς το μεροδούλι μας

μας δίνει το ψωμί μας.

κι’ εμείς δεν σας ζηλεύουμε

και ζούμε ποιο καλά

με το γλυκό κρασάκι μας

και με τη μουσική μας.

Χαρήτε ‘ σεις τα τάλαρα

δεν ζούμε δυο φοραίς

τρώει σκουριά το σίδερο

κ’ η έγνοια’ ναι σαράκι

Θέλει η δουλειά ξανάσασι

Τραγούδια και χαραίς,

κι’ ο κόπος καλοπέρασι

αγάπαις και κρασάκι» 

Το Ξάρτυσμα

Την Καθαρά Δευτέρα αλλά και όλη την πρώτη εβδομάδα όλα τα μαγειρικά σκεύη καθώς και τα έπιπλα της κουζίνας τα καθάριζαν και τα απολύμαιναν με ζεστό νερό και στάχτη πράξη που την ονόμαζαν, Ξάρτυσμα, δηλαδή αφαιρούσαν  με κάθε λεπτομέρεια το ίχνος της αρτυμής από πασχαλινό φαγητό ή  ακόμη από υπόλοιπο φαγητού της αποκριάς.

Η καλόγραια

Σε πολλά σπίτια πάνω από το τραπέζι της κουζίνας τοποθετούσαν μια ένα χάρτινο ομοίωμα  της Σαρακοστής με τη μορφή μιας γυναίκας με επτά πόδια που κρατούσε  στο ένα χέρι της  κάνιστρο με γιαλικά και με το άλλο ένα πράσο και σταυρό. Τα επτά αυτά πόδια παρίσταναν τις επτά εβδομάδες έως το Πάσχα.  Κάθε Σάββατο εσπέρα που συμπληρωνόταν μια εβδομάδα έκοβαν ένα πόδι κατά σειρά  αρχίζοντας από  αριστερά, το δε Μεγάλο Σάββατο έκαιγαν την χάρτινη φιγούρα, την οποία ονόμαζαν καλόγρια.  

Οι εφτά καλόγριες

Στην περιοχή του Αργοστολίου συνήθιζαν κάτι διαφορετικό για να αποτυπώνουν παραστατικά τη Μεγάλη Σαρακοστή. Έκαναν πάνω σε χοντρό χαρτόνι  ένα διάγραμμα που το ονόμαζαν Εφτά Καλόγριες, δηλαδή τις επτά εβδομάδες της Τεσσαρακοστής. Διέφερε από τη χάρτινη σαρακοστή, γιατί  έκοβαν  ή μαύριζαν με μελάνι κάθε εσπέρα ένα τετραγωνάκι από τα σαράντα εννέα ακόμη συμπεριλαμβανομένου  και αυτού του Πάσχα. Τα μεταξύ καθέτων και των οριζοντίων τετράγωνα του παραλληλογράμμου παρίσταναν τις ημέρες της Σαρακοστής, ενώ κάθε σειρά  από πάνω μεταξύ των παραλλήλων οριζοντίων παρίστανε την κάθε εβδομάδα. Πολλοί  μάλιστα έγραφαν σε κάθε τετραγωνάκι το όνομα της ημέρας, ενώ στης Δευτέρα έγραφαν και την αριθμητικό γράμμα εβδομάδας

Οι παλιές γονυκλισίες

Το πρώτο Σάββατο της Σαρακοστής επειδή γίνεται κατάλυση του λαδιού, καλείται και «Πάσχα της λαδιάς». Σύμφωνα με το ορθόδοξο εκκλησιαστικό τυπικό καθ’ όλην την Σαρακοστή  γίνονται οι προηγιασμένες. Στους μεγάλους ναούς οι λειτουργίες αυτές τελείωνα κατά το μεσημέρι και οι ιερείς κρατούσαν λαμπάδα κατά την έξοδο των Αγίων. Στις μέρες μας τελούνται με πιο απλότητα στο τυπικό τους και μάλιστα γίνονται κατά τις πρωινές ώρες, ακόμη και σε πολλούς ναούς πριν χαράξει η ημέρα..

          Επικρατούσε παλιά η μεγάλη γονυκλισία κατά τη Mεγάλη Eίσοδο των Αγίων στη Θεία Λειτουργία, όπου οι πιστοί έκρυβαν τα πρόσωπά τους με τα δυο τους χέρια, καθώς ήταν σκυμμένοι προς το δάπεδο.

Σημειώσεις

1. Το άσμα αυτό ήταν ξεχασμένο στο στιχουργικό του μέρος και παρουσιάστηκε ολοκληρωμένο στην έκδοση της μουσικής κασετίνας «Στην Ανέμη του χορού» έκδοση του Πολιτιστικού Σωματείου «Ο Πάλιος» 2010. Το ποιητικό μέρος του άσματος θεωρήθηκε για χρόνια χαμένο έως την παράδοσή του κατόπιν έρευνας,  από τη μνήμη της Αρετής Μαρούλης,(1905-2003) κάτοικος του  χωριού των Καμηναράτων και τραγουδήθηκε από τον Δημήτριο Φουρνιώτη. Ο χορευτικός ρυθμός του άσματος στην Κεφαλονιά λέγεται «Γύρες» και το χόρευαν την Καθαρή Δευτέρα όπου συναθροίζοντας οι παρέες για να κάνουν τα Κούλουμα στις εξοχές. Ωστόσο, το πρώτο μέρος του άσματος αναφέρεται από τον Ιστοριοδίφη Ηλία Τσιτσέλη.  Πρβλ Η Μεγάλη Σαρακοστή.. 

2. Πρόκειται για ένα μελοποιημένο ποίημα του  αξιόλογου ποιητή του Ληξουρίου, Μικελάκη  Άβλιχου με τίτλο «Το τραγούδι των Εργατών» και σε μουσική του Κωστή Λοβέρδου. Βλ. Αριστείδη Ρουχωτά, «Τα Άπαντα του Μικέλη Άβλιχου», Αθήνα 1976, σελ 64. Το ποίημα μεταφέρεται στην παρούσα αναφορά όπως είναι στα Άπαντα του Άβλιχου.

3. Αιγιαλικά, δηλαδή τα  θαλασσινά