Στις μέρες μας γίνεται πολύς λόγος για το σχολείο του σήμερα, για ένα σχολείο χωρίς αποκλεισμούς, αλλά, τελικά, τι ακριβώς σημαίνει «σχολείο χωρίς αποκλεισμούς;» Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένα σχολείο ικανό να εξετάσει τις διαφορές των ατόμων που αποτελούν μέρος του: φύλο, ικανότητα, είδος νοημοσύνης, εθνικότητα, πολιτισμός, γλώσσα, ανάπτυξη, φυσική κατάσταση. Ένα σχολείο που ξέρει να τα μεταμορφώνει σε δυνατότητες, πλούτο, ποικιλία δυνατοτήτων, να προσφέρει σε όλους την ίδια ευκαιρία να συμμετέχουν με τη δική τους, προσωπική, συνεισφορά.

Ωστόσο, όσοι εργάζονται με επίγνωση και αφοσίωση στο σχολείο γνωρίζουν ότι αυτές οι λίγες γραμμές περιέχουν μεγάλες δυσκολίες. Μια από αυτές, αναμφίβολα, προέρχεται από το πολύπλοκο έργο της «εξατομίκευσης» ή -ακόμα καλύτερα- της «προσωποποίησης» της διδασκαλίας και της εκπαίδευσης σε ένα πλαίσιο στο οποίο η αναλογία μεταξύ του αριθμού των μαθητών και του εκπαιδευτικού είναι πάντα δύσκολα διαχειρίσιμη για αυτόν που βρίσκεται πίσω από την έδρα.  Το να σηκωθείς, επομένως,  από  την  «κεντρική καρέκλα» για να βυθιστείς με ενσυναίσθηση στην ομάδα της τάξης, δεν αρκεί -αν και είναι αναμφίβολα μια καλή αρχή-, για να μπορέσεις να βρεις την κατάλληλη προσέγγιση για κάθε δυσκολία που προκύπτει.

Όσοι εργάζονται στο σχολείο του σήμερα γνωρίζουν ότι όλες οι θεωρίες, οι ορισμοί, οι παιδαγωγικές παραδοχές είναι σημαντικές, αλλά, είναι μόνο το πρώτο βήμα. Αμέσως μετά πρέπει να υπάρχει το πρακτικό μέρος, αυτό που επιτρέπει την εφαρμογή της θεωρίας και τη μετατροπή της σε συγκεκριμένη εμπειρία και συνοδευόμενη από απτά αποτελέσματα. Αποτελέσματα, δηλαδή, που είναι θετικά και διαρκή στη ζωή του σχολείου και, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, στη ζωή των αναπτυσσόμενων νέων που τη χτίζουν μέρα με τη μέρα.

Με δεδομένο, λοιπόν, ότι η ένταξη είναι μια διαδικασία που επιτρέπει την ανάπτυξη και τον σεβασμό της διαφορετικότητας στη βάση της αρχής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η τέχνη δείχνει να έχει συμβάλει στην ιστορία της ανθρωπότητας, καθώς μέσα από την υποκειμενικότητα της ανάγνωσής της, μπορεί να λειτουργήσει ως μεσολαβητής στη διαδικασία κατασκευής και αναδόμησης των νοημάτων, με έναν τρόπο αξιοσημείωτα ιδιότυπο για κάθε θέμα.

Από τους βασικότερους σκοπούς της τέχνης στην εκπαίδευση, είναι η ανάπτυξη της δημιουργικότητας που απελευθερώνεται μέσω αυτής. Είναι τόσο σημαντικό, όσο και λυτρωτικό για τα παιδιά, να απελευθερώνουν το πνεύμα τους, να μπορούν να εξερευνήσουν και να αισθανθούν χωρίς να περιορίζονται από τους γνωστούς ρυθμιστικούς κανόνες και τις τυποποιημένες εκπαιδευτικές διαδικασίες. Υπό αυτή την έννοια, η χρήση καλλιτεχνικών εργαλείων ως μέσου δημιουργίας νοήματος στο πρόγραμμα της εκπαίδευσης παρουσιάζεται ως μια πολλά υποσχόμενη προοπτική ολιστικής ανάπτυξης, αφού η διαμόρφωση μιας τέτοιας προοπτικής, αποτελεί τη βάση για τη ανάπτυξη μιας δυναμικής κοινωνικής αλληλεπίδρασης, λειτουργεί ως κινητήριος δύναμη  για το πώς οι άνθρωποι ενεργούν και αντιδρούν στις εμπειρίες τους και, το πιο σημαντικό, ευαισθητοποιείται στις ιδιαιτερότητες του κάθε ατόμου.

Επιπλέον, μεταξύ των διδακτικών στρατηγικών που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο σχολείο για την επίτευξη της συμπερίληψης, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και η μεταγνωστική διδασκαλία. Αυτός ο όρος χρησιμοποιείται για να υποδείξει μια εκπαιδευτική προσέγγιση η οποία βασίζεται, όχι μόνο στην εκμάθηση σχολαστικών εννοιών, αλλά και στον αυτοστοχασμό και στην ανάπτυξη γνωστικών διαδικασιών. Μέσω αυτής της διαδικασίας, κάθε μαθητής θα είναι σε θέση να καθορίσει ποιες μεθοδολογίες είναι οι καταλληλότερες για την απόκτηση συγκεκριμένων δεξιοτήτων και γνώσεων. Με αυτόν τον τρόπο θα είναι δυνατή η βελτίωση των δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων, για να διορθωθούν τυχόν αστοχίες και για να αυξηθεί η προσοχή κατά τη διάρκεια του μαθήματος. Επομένως, ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να διεγείρει συνεχώς τον μαθητή, παρέχοντάς του τους απαραίτητους πόρους για την επίτευξη αυτού του στόχου. Η μεταγνωστική διδασκαλία μπορεί να χρησιμοποιηθεί με μαθητές οποιουδήποτε επιπέδου: ξεκινώντας από το δημοτικό, τα παιδιά μπορούν να αποκτήσουν τεχνικές και μεθοδολογίες που θα αξιοποιηθούν αργότερα. Για αυτό και αποτελεί ύψιστης σημασίας η ενσωμάτωση μαθημάτων που αφορούν την  τέχνη. Αυτή η ενσωμάτωση μπορεί να αποδειχθεί πραγματικά αποτελεσματική και για την ένταξη των μαθητών με Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες,  καθώς επιτρέπει την ενεργοποίηση της πολυλειτουργικής μάθησης και την ανάπτυξη θεμελιωδών γνωστικών διαδικασιών.

Επομένως, η τέχνη εκφράζεται ως εργαλείο που προάγει την ένταξη, ιδιαίτερα στη μαθησιακή διαδικασία.  Στις πιο ποικίλες μορφές της (εικαστικές τέχνες, μουσική, θέατρο, χορός κ.λπ.), εμπλέκει όλες τις αισθήσεις του παιδιού και ενισχύει τις γνωστικές, κοινωνικο-συναισθηματικές και πολυαισθητηριακές του δεξιότητες. Καθώς το άτομο μεγαλώνει, συνεχίζει να επηρεάζει την ανάπτυξη του εγκεφάλου, τις δεξιότητες, τη δημιουργικότητα και την αυτοεκτίμηση, ευνοώντας, επίσης, την αλληλεπίδραση με τον έξω κόσμο και παρέχοντας μια σειρά από δεξιότητες που διευκολύνουν την αυτοέκφραση και την επικοινωνία.

Δεν πρέπει, τέλος, να ξεχνάμε  ότι η τέχνη  αποτελεί το πιο χρησιμοποιούμενο εργαλείο (και μέσα από τις πιο ποικίλες της μορφές), για να θυμόμαστε, για να γιορτάσουμε σημαντικά γεγονότα, για να διατηρήσουμε συλλογικές ταυτότητες για να τιμήσουμε  ανθρώπους. Μέσω της τέχνης, άτομα και ομάδες ασκούν, επίσης, ενεργά την ιδιότητα του πολίτη και διαδίδουν απόψεις: διεκδικούν δικαιώματα, καταγγέλλουν φρικαλεότητες, επηρεάζουν την κοινή γνώμη και ενθαρρύνουν τη δράση των συνομηλίκων τους. Η τέχνη χρησιμοποιείται για να εκπαιδεύσει τους νέους, να εμψυχώσει ομάδες, να τονώσει την αλληλεγγύη και τους συλλογικούς δεσμούς και να προωθήσει την ευημερία της κοινότητας ή αποκλειστικά για να αγγίξει τον εσωτερικό κόσμο της πνευματικότητας και της λατρείας, της απόλαυσης και της έκστασης.

Λόγω αυτής της μεγάλης και υποσυνείδητης δύναμης, και, με δεδομένο ότι οι δεξιοτέχνες της τέχνης ενώνουν τις γλώσσες της σκέψης και των συναισθημάτων, η καλλιτεχνική έκφραση χρησιμοποιείται, επομένως, συχνά,  ως εργαλείο για την καλύτερη κατανόηση της ετερότητας και την επικοινωνία με τον Άλλο. Στην πραγματικότητα, η τέχνη ξεκινά, προωθεί και προστατεύει τη διαφορετικότητα και, ως εκ τούτου, μπορεί να είναι ένα παγκόσμιο εργαλείο για την έναρξη, την καλλιέργεια και την προστασία του διαπολιτισμικού διαλόγου.

Η φαντασία, η δημιουργικότητα, η καινοτομία και η επίλυση προβλημάτων συμπλέκονται στη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας. «Ένα έργο τέχνης είναι, πάνω από όλα, μια περιπέτεια του μυαλού», είπε ο Ευγένιος Ιονέσκο, δηλαδή είναι ένας τρόπος να αντιμετωπίσουμε αγωνίες και φόβους, να ανακαλύψουμε τις βαθύτερες σκέψεις μας, να μεταβούμε σε ένα ανώτερο στάδιο νοηματοδότησης της ζωής μας. Αυτά τα συστατικά είναι ταυτόχρονα η εκδήλωση της διαφορετικότητας και το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης, του διαλόγου και της πολιτιστικής επιρροής που προωθούν νέες μορφές πολιτιστικής έκφρασης και επιτρέπουν την πολιτιστική επιβίωση και προσαρμογή. Η τέχνη μπορεί, επομένως, να λειτουργήσει ως πολιτιστικός μεσολαβητής και να ληφθεί ως πηγή διαπολιτισμικής συνεργασίας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Μπορεί να αποτελέσει το κλειδί με το οποίο θα βοηθήσουμε τους μαθητές μας να ξεκλειδώσουν σκέψεις και συναισθήματα και να οδηγηθούν στο αέναο ταξίδι της αυτογνωσίας και της συνειδητοποίησης των λόγων του Γ. Σεφέρη στη διάρκεια της απονομής του Νόμπελ Λογοτεχνίας στη Στοκχόλμη το 1963: «Σε αυτόν τον κόσμο που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται ΟΛΟΥΣ τους άλλους. Πρέπει να αναζητήσουμε ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ, όπου και αν βρίσκεται».

Τίνα Παπαδοπούλη

Εκπαιδευτικός ΚΕ.Δ.Α.Σ.Υ. Κεφαλληνίας

Αργοστόλι, Σεπτέμβριος 2023