Σήμερα όλο και πιο συχνά παρατηρείται το φαινόμενο παιδιά και έφηβοι να έρχονται αντιμέτωποι με διάφορες ψυχικές διαταραχές οι οποίες κλονίζουν την ανάπτυξή τους και την μετέπειτα πορεία τους στη ζωή. Η ψυχική άμυνα αφορά το σύνολο των ενεργειών που στοχεύουν στην αντιμετώπιση κάθε ερεθίσματος που επιχειρεί να θέσει σε κίνδυνο την ψυχική υγεία του ατόμου. Υπάρχει αξιοσημείωτη αύξηση των ψυχικών διαταραχών κατά τη διάρκεια της εφηβείας. Η σύγκλιση της πρώιμης βιολογικής και της καθυστερημένης ψυχοκοινωνικής ωρίμανσης των σύγχρονων εφήβων τους φέρνει αντιμέτωπους με πολλές δυσκολίες οι οποίες αποτελούν πηγές ψυχικής σύγχυσης. Oι αλλαγές στο σώμα που επιφέρει η ήβη, η πίεση του σχολείου και των εξετάσεων, οι σχέσεις με γονείς και συνομηλίκους και οι αυξημένες απαιτήσεις της σημερινής κοινωνίας, αποτελούν κάποιες από αυτές τις πηγές σύγχυσης. Στη σημερινή κοινωνία όπου ο στόχος της τελειότητας τόσο στον επαγγελματικό όσο και στον προσωπικό τομέα εμφανίζεται να είναι κανόνας, οι στρεσογόνες καταστάσεις για τα παιδιά αποτελούν καθημερινότητα με αποτέλεσμα να ξεκινάει μια ατέρμονη αναζήτηση της ψευδαίσθησης της τελειότητας. 

Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι μια πολυεπίπεδη έννοια που περιλαμβάνει την έκθεση σε αντίξοες περιστάσεις και την εμφάνιση μιας θετικής προσαρμοστικής συμπεριφοράς. Είναι η ικανότητα του ατόμου να αντιμετωπίζει τις δυσκολίες και να υιοθετεί συμπεριφορές οι οποίες προάγουν την υγεία του. Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν είναι ένα μόνιμο χαρακτηριστικό του ατόμου αλλά μια δυναμική και συνεχιζόμενη διαδικασία που ανάλογα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος μπορεί να μεταβάλλεται. Η ψυχική ανθεκτικότητα έχει τρεις βασικές διαστάσεις. Η πρώτη αναφέρεται στην αντιξοότητα κάτω από την οποία ζει το παιδί, η δεύτερη αναφέρεται στο πόσο καλά είναι προετοιμασμένο ένα παιδί και ψυχολογικά επαρκές σε στρεσογόνες συνθήκες και τέλος, η τρίτη αναφέρεται στους προστατευτικούς παράγοντες και διεργασίες που μοιάζουν να προστατεύουν τα ψυχικά ανθεκτικά παιδιά από τις αρνητικές επιπτώσεις των παραγόντων επικινδυνότητας.

Για να καλλιεργήσει ένα παιδί ψυχική ανθεκτικότητα πρέπει να διαμορφώσει έναν δυνατό και ολοκληρωμένο χαρακτήρα ο οποίος σε κάθε δύσκολη, επώδυνη κατάσταση, θα «εφευρίσκει» έναν τρόπο αντίστασης και θα επιχειρεί να χτίσει «τείχος» προστασίας από το απειλητικό συναίσθημα. Μέσα από το είδος της ανατροφής ή της διαπαιδαγώγησης τα παιδιά μπορούν να ανταπεξέλθουν σε στρεσογόνους παράγοντες ή αντίστοιχα να γίνουν τρωτά και ευάλωτα απέναντι στις αντιξοότητες. Ένα θετικό κλίμα αποδοχής, αναγνώρισης και ασφάλειας και ένα υποστηρικτικό περιβάλλον, όπου ισορροπούν αρμονικά η πειθαρχία και η παροχή αυτονομίας, συντελούν στη διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας. Οι γονείς είναι εκείνοι που θα καλύψουν τις βιολογικές και ψυχικές ανάγκες ενός παιδιού, αλλά συγχρόνως, θα είναι, με τη στάση τους, και οι ρυθμιστές των μελλοντικών του σχέσεων, καθώς θα αναπτύσσονται σημαντικές επαφές και εκτός οικογενειακού πλαισίου.

Οι περισσότεροι γονείς προσπαθούν να προσφέρουν το καλύτερο για τα παιδιά τους, και πολλοί αισθάνονται τύψεις όταν δεν είναι σε θέση να το προσφέρουν. Έρευνες έχουν δείξει ότι οι γονείς που ακούνε τα παιδιά τους με αμέριστη προσοχή και αφιερώνουν χρόνο σε αυτά είναι λιγότερο πιθανό να νιώσουν υποχρέωση να τα κατακλύσουν με υλικά αγαθά ή να ικανοποιήσουν όλες τους τις επιθυμίες, κακομαθαίνοντάς τα. Το να υποχωρούν στις εκρήξεις θυμού των παιδιών ή να νιώθουν ενοχές όταν δυσκολεύονται οικονομικά ζημιώνει τα παιδιά, καθώς αφομοιώνουν ένα επικίνδυνο δίδαγμα, ότι οι ανάγκες τους είναι πιο σημαντικές από τις ανάγκες των άλλων.

Οι γονείς είναι αυτοί που θα υποστηρίξουν, θα καθοδηγήσουν και θα εκπαιδεύσουν τα παιδιά τους ώστε να δομήσουν την ψυχική τους ανθεκτικότητα. Η καλλιέργεια του χαρακτήρα και η υιοθέτηση της θεμελιώδους αξίας σωστού και του λάθους, είναι αξιοσημείωτη καθώς τα παιδιά και οι έφηβοι που έχουν διαπλάσει έναν δυνατό χαρακτήρα με αυτές τις αξίες, έχουν μεγαλύτερη άνεση να εμμένουν στις αξίες τους και να κάνουν συνετές επιλογές. Οι γονείς πρέπει να προετοιμάσουν δυνατούς, ανεξάρτητους χαρακτήρες οι οποίοι θα είναι αυτόνομοι και ικανοί να διαχειρίζονται οποιαδήποτε δύσκολη κατάσταση και να είναι σε θέση να κάνουν τις δικές τους επιλογές στη ζωή είτε στον επαγγελματικό είτε στον προσωπικό τομέα. Η οικογένεια πρέπει να βοηθήσει τα παιδιά να αναγνωρίσουν ότι κατέχουν ικανότητες και εσωτερικές δυνάμεις τις οποίες πρέπει να ενδυναμώσουν ώστε να αναπτύξουν τα επτά αναπόσπαστα, αλληλοσυνδεόμενα χαρακτηριστικά της ψυχικής ανθεκτικότητας: επάρκεια, αυτοπεποίθηση , σύνδεση, συμβολή, αντιμετώπιση, έλεγχο και χαρακτήρα.

Οι γονείς δεν πρέπει να παρουσιάζουν μια ψυχαναγκαστική συμπεριφορά επιχειρώντας έναν αυστηρό έλεγχο των πράξεων, των επιθυμιών, των σκέψεων, των επιλογών και των συναισθημάτων των παιδιών τους, αν επιθυμούν να τα βοηθήσουν με σκοπό να χτίσουν έναν ισχυρό χαρακτήρα με ψυχική ανθεκτικότητα ώστε να είναι ικανοί να αντιμετωπίζουν οποιαδήποτε δυσκολία με την οποία έρχονται αντιμέτωποι. Η ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας στα παιδιά και στους εφήβους σχετίζεται με την υποχώρηση των γονιών από τον αυστηρό έλεγχο με στόχο την καθοδήγηση, την προσοχή και την υποστήριξη, ώστε τα παιδιά και οι έφηβοι να έχουν αρκετές ευκαιρίες να επεξεργαστούν και να ενισχύσουν τον εσωτερικό τους έλεγχο. Η φράση «Εφηβεία είναι, θα περάσει», τελικά ισχύει; Η ψυχική αναστάτωση του εφήβου που δεν αντιμετωπίζεται έγκαιρα και σωστά, διογκώνεται, εγκαθίσταται και προοδευτικά υπονομεύει τη λειτουργικότητά του στην ενήλικη ζωή.

Οι γονείς πρέπει να διδάξουν στα παιδιά έναν συνετό τρόπο λογικής επεξεργασίας κάθε κατάστασης, να προάγουν τη θετική σκέψη για κάθε πιθανή έκβαση της ζωής τους και ποια μέθοδο να χρησιμοποιούν ώστε να μετατρέπουν τα αρνητικά συναισθήματα σε θετικά καθώς αυτές οι καταστάσεις αποτελούν ευκαιρίες μάθησης, εμπειρίες και βιώματα από το οποία θα πρέπει να μάθουν να κρατούν μόνο τα θετικά για την εξέλιξή τους στην κοινωνία με αποτέλεσμα την επιτυχία. Μέσα από αυτές τις πρακτικές οδηγούνται οι έφηβοι σε αυτή την προσωπική επιτυχία και είναι αυτές που αποτελούν το «κλειδί» για τη ψυχική αυτοάμυνα. Ο τρόπος υιοθέτησης της αμυντικής συμπεριφοράς και η ενίσχυσή της, θα καθορίσει τις θετικές ή αρνητικές ψυχικές συνέπειες στη ζωή των εφήβων.

Η προσαρμοστικότητα και η κατανόηση, σε συνδυασμό με τον έλεγχο και την αποστασιοποίηση από τα δυσάρεστα συναισθήματα, θα βελτιώσουν και θα αποκαταστήσουν τη ψυχική ισορροπία των παιδιών. Εκτός από την ασυνείδητη «δράση» των μηχανισμών άμυνας, το κάθε άτομο μπορεί να αναπτύξει και να υιοθετήσει ένα δικό του τρόπο ώστε να διαχειρίζεται όσο πιο ελεγχόμενα γίνεται την κάθε συναισθηματική πρόκληση. Το περιβάλλον, οι στενοί δεσμοί με την οικογένεια, τους φίλους, το σχολείο και την κοινότητα δημιουργούν μια αίσθηση ασφάλειας στα παιδιά και στους εφήβους που τους βοηθάει να οικοδομήσουν πάνω σε αυτή έναν ανθεκτικό ψυχικό κόσμο ο οποίος θα αποτελεί «όπλο» διαχείρισης ψυχολογικών αναταραχών που οφείλονται σε δυσάρεστες συναισθηματικές συνθήκες με τις οποίες θα έρχονται αντιμέτωποι. Με αυτό τον τρόπο οι έφηβοι θα αποτρέπονται από την αναζήτηση καταστροφικών εναλλακτικών της αγάπης και της προσοχής.

Μαρία Κώτση

Εκπαιδευτικός ΚΕ.Δ.Α.Σ.Υ. Κεφαλληνίας

Αργοστόλι, Μάιος 2023