Ζώντας με την αναπηρία μέσα σε μια «ανάπηρη» κοινωνία

Με αφορμή την επικείμενη ημέρα της 3ης Δεκεμβρίου, που γιορτάζεται  ως Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία, θα ήταν καλό όλοι μας  να ξεφύγουμε από τον προσωπικό μας μικρόκοσμο και να σκεφτούμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στην καθημερινότητά τους τα άτομα αυτά.

Ζούμε μέσα σε μία κοινωνία, η οποία έχει κρατήσει αποκλεισμένους τους ανθρώπους με ειδικές ανάγκες όχι επειδή οι ίδιοι δεν μπορούν να ενταχθούν σε αυτή αλλά γιατί η ίδια είναι έτσι διαμορφωμένη ώστε να αδυνατεί να τους εντάξει με τον κατάλληλο τρόπο. Τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται ιδιαίτερα να χρησιμοποιήσουν τα πεζοδρόμια τα οποία δεν είναι κατάλληλα πολλές φορές ακόμα και για ανθρώπους χωρίς ειδικές ανάγκες, όπως επίσης και να χρησιμοποιήσουν τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς, ή να έχουν πρόσβαση σε κοινόχρηστους χώρους, χωρίς να συνοδεύονται από κάποιον για να τους βοηθήσει. Ως εκ τούτου η αυτονομία τους χάνεται καθότι η κοινωνία δεν δείχνει επαρκή ευαισθησία και σεβασμό προς την διαφορετικότητα. Για την ακρίβεια μάλιστα αρνούμαστε να δούμε το διαφορετικό γιατί έχουμε την τάση να το αγνοούμε ή και να το κρύβουμε. Πώς να το αφουγκραστούμε άλλωστε όταν όλη μας η κουλτούρα είναι διαποτισμένη με τέτοιον τρόπο, ώστε το διαφορετικό να μένει στο περιθώριο, να κουκουλώνεται, να μη γίνεται εμφανές;

Το κάθε τι που δεν μπορεί να συμπεριληφθεί στα προσωπικά μας βιώματα, οτιδήποτε διαφέρει από μία κοινωνικά κατασκευασμένη «κανονικότητα» που εξυπηρετεί τη δική μας καθημερινότητα, δεν αποτελεί θέμα που χρήζει της προσοχής και της ευαισθησίας μας. Οι θέσεις parking για παράδειγμα για πολλούς από μας είναι ουσιαστικά αόρατες, όπως αντίστοιχα και οι θέσεις σε Μέσα Μαζικής Μεταφοράς, ενώ οι ράμπες αναπήρων πολλές φορές είναι δυσεύρετες εξαιτίας της ανευθυνότητάς μας. Αυτό όμως που γίνεται πραγματικά αντιληπτό είναι ότι στην ουσία αυτό που αγνοείται είναι οι τρόποι μας, οι οποίοι κάθε άλλο παρά χαρακτηρίζονται από ευγένεια και ευαισθησία προς το συνάνθρωπο. Γενικά ξεχνάμε ότι όλοι είμαστε άνθρωποι και συγκεκριμένα ότι όλοι δυνητικά είμαστε ανάπηροι άνθρωποι. Δε μας έχει εγγυηθεί κανείς τη σωματική μας ακεραιότητα ούτε έχουμε γεννηθεί όλοι με την ίδια φυσιολογία. Ας αναρωτηθούμε πραγματικά αν μπορεί ένας άνθρωπος που χρησιμοποιεί ένα αμαξίδιο, ένα ποδήλατο, ένα καρότσι για το παιδί του, αν μπορεί να διασχίσει με ασφάλεια και άνεση την πόλη του.

Ένα άλλο θέμα που πρέπει πραγματικά να μας προβληματίσει είναι το κατά πόσο ενημερωμένοι είμαστε για τα θέματα που αφορούν στην αναπηρία και πόσο άνετα νιώθουμε να συζητάμε για αυτά. Είναι ψυχολογικά ανακουφιστικό να λέμε στους εαυτούς μας ότι οι άνθρωποι αυτοί απλώς δεν μπορούν να ζήσουν ποιοτικά, επιρρίπτοντας ευθύνες σε τρίτους, διότι το αντίθετο θα απαιτούσε αυτογνωσία, αυτοκριτική, υπευθυνότητα και πολλή προσπάθεια από εμάς για αλλαγή και ριζική αναδιαμόρφωση τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.

Η αναπηρία είναι μία κοινωνική πραγματικότητα, όπου κάτω από την ομπρέλα της λέξης αυτής, εντάσσονται διαφορετικοί άνθρωποι, με διαφορετικά βιώματα και διαφορετικά χαρακτηριστικά. Άνθρωποι οι οποίοι τις περισσότερες φορές είναι αποκλεισμένοι σε κοινωνικό, εκπαιδευτικό και εργασιακό επίπεδο, ενώ παράλληλα ενίοτε φέρουν και τον στιγματισμό του ευρύτερου κοινωνικού περίγυρου. Δεν θα πρέπει όμως να λησμονούμε ότι αυτοί οι άνθρωποι μπορεί μελλοντικά να είναι συγγενείς και φίλοι μας ή ακόμα και εμείς οι ίδιοι να καταστούμε κάποια στιγμή για ποικίλους λόγους ανάπηροι.

Η άγνοια μας ως κοινωνία προκαλεί την προκατάληψη και τη στασιμότητα. Δεν υπάρχει επαρκής ενημέρωση γύρω από θέματα που αφορούν τις ειδικές ανάγκες, πράγμα που έχει σαν αποτέλεσμα να διαιωνίζονται στερεότυπα τα οποία απέχουν παρασάγγας από την ουσία της αναπηρίας και ενισχύουν τον στρουθοκαμηλισμό της κοινωνίας. Άλλωστε η ταμπελοποίηση μας βοηθά συνολικά να κρυφτούμε από τα δικά μας συναισθήματα με τα οποία δεν επιθυμούμε να έρθουμε αντιμέτωποι. Συμπερασματικά είναι δική μας αδυναμία να προσφέρουμε  καλύτερη και πιο λειτουργική καθημερινότητα για αυτούς τους ανθρώπους. Είναι δικός μας ο φόβος να μην αποκτήσουμε και εμείς αυτό το χαρακτηριστικό, είναι δικές μας οι εντάσεις οι οποίες βρίσκουν πρόσφορο έδαφος να εκφραστούν σε κάποιον που θεωρούμε πιο αδύναμο από εμάς. Στην τελική εμείς οι ίδιοι, ως κοινωνία, αποτυγχάνουμε να συμπεριφερθούμε με σεβασμό σε όλους ανεξαιρέτως τους συμπολίτες μας.

Εντούτοις, υπάρχουν κάποια ελπιδοφόρα σημάδια, κυρίως σε θεσμικό επίπεδο, που δείχνουν τη βούληση για κοινωνική αλλαγή. Η οριζόντια εφαρμογή όρων προσβασιμότητας σε νέα κτίρια, πολεοδομικές διευθετήσεις και επικοινωνιακές πρακτικές (π.χ. διερμηνεία στη νοηματική γλώσσα, προσβάσιμες ιστοσελίδες), η συμπερίληψη στην εκπαίδευση, αλλά και η σαφής αύξηση της κοινωνικής ορατότητας ανθρώπων με αναπηρία (π.χ. ευρωβουλευτής σε αμαξίδιο) είναι ενδείξεις προόδου. Δυστυχώς όμως, τα θεσμικά μέτρα δεν αρκούν στον βαθμό που δεν αντανακλούν ένα ισχυρό κοινωνικό αίτημα, αλλά ουσιαστικά προσπαθούν να δημιουργήσουν τα ίδια μια κουλτούρα αποδοχής και ισότιμης συμμετοχής. Η κοινωνία οφείλει να αντιληφθεί ότι το ζήτημα της αναπηρίας μας αφορά όλους ανεξαιρέτως και ως τέτοιο πρέπει να το αντιμετωπίζουμε. Η αλλαγή νοοτροπίας πρέπει να στοχεύσει πρωτίστως στις μικρές ηλικίες, την περίοδο δηλαδή που οι άνθρωποι διαμορφώνουν τις κοινωνικές αναπαραστάσεις. Είναι χαροποιό το γεγονός ότι τα μικρά παιδιά στην πλειοψηφία τους, είναι ήδη πολύ πιο ευαίσθητα -αν όχι και πιο συνειδητοποιημένα- από τους ενήλικες, αγκαλιάζοντας με ενσυναίσθηση τους συμμαθητές τους με αναπηρία και ειδικές ανάγκες.

Μπορούμε λοιπόν να αντιληφθούμε ότι η επικοινωνία και η συνύπαρξη όλων των ανθρώπων ανεξαιρέτως έχει να κάνει με τον σεβασμό των ανθρωπίνων σχέσεων, μέσα στα πλαίσια των οποίων υπάρχει κατανόηση των αναγκών των άλλων. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η συναισθηματικά «ανάπηρη» κοινωνία μπορεί να καταστεί πραγματική κοινωνία αλληλοσεβασμού και αλληλεγγύης προς όφελος όλων των μελών της.

Ιωάννης Γκούθας

Ψυχολόγος ΚΕ.Δ.Α.Σ.Υ. Κεφαλληνίας

Αργοστόλι, Δεκέμβριος 2021