Οι ξερολιθικές καλύβες της Κεφαλονιάς, 

στην περιοχή του Ταφιού- Καμιναράτων Παλικής

(Μέρος του κειμένου αρχικά είχε δημοσιευτεί στην Πολιτιστική Επετηρίδα
Κεφαλονιάς και Ιθάκης, «Οδύσσεια» το 2000)

Γεράσιμος Σωτ. Γαλανός

Οι πέτρινες καλύβες που σώζονται στα βουνίσια μέρη της Κεφαλονιάς και ιδιαίτερα στην επαρχία Παλικής, είναι αγνώστου χρόνου και κατασκευής. Λόγω της κυκλικής και πυραμοειδούς κατασκευή τους είχαν μείνει άθικτες από παλιούς και νεότερους σεισμούς έως και το μεγάλο σεισμό του 1953, ενώ στους πρόσφατους σεισμούς του 2014 υπέστησαν αρκετές βλάβες, με αποτέλεσμα να επείγεται η συντήρησή τους και η κατάλληλη αποκατάσταση, λόγω που αποτελούν μνημεία μιας άλλης εποχής και που η λειτουργικότητα τους κράτησε περίπου πριν το μεσοπόλεμο.

Σε αυτή τη μελέτη θα γίνει αναφορά στις ξερολιθικές καλύβες της περιοχής Ταφιού- Καμιναράτων, ως ένα ικανό συγκεντρωτικό δείγμα μέσα στο μεγαλύτερο πλήθος που διάσπαρτα βρίσκεται στο νησί μας. Η παρούσα σύντομη μελέτη αγγίζει όλες τις πετροκαλύβες του κεφαλληνιακού χώρου, καθώς παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά τόσο στην κατασκευή όσο και στη χρήση τους.

Στην περιοχή Ταφιού - Γερακαριού των Καμιναράτων βρίσκονται αρκετές πέτρινες καλύβες που ορισμένες από αυτές μπορούν να χαρακτηριστούν ως ιδιαίτερες. Βρίσκονται διάσπαρτες μέσα στα χωράφια , στις πλαγιές και στις κορφές μικρών υψωμάτων, συνήθως στις άκρες των αμπελιών. Επίσης, βρίσκουμε καλύβες σε ερειπωμένους οικισμούς που φέρουν παλιά τοπωνύμια όπως: Γερακαριό, Δαμούτσα, Ταφιός (Καμιναράτων). Στην πιο πάνω περιοχή σώζονται περίπου πενήντα πέτρινες καλύβες, άλλες μικρές και άλλες μεγάλες.

Ως χρόνος κατασκευής τους μπορούμε να πιθανολογήσουμε τα μεσαιωνικά χρόνια. Αυτό συμπεραίνουμε από τα τοπωνύμια που φανερώνουν την ύπαρξη μεσαιωνικών χωριών στην περιοχή. Επίσης, στοιχείο πιθανής χρονολόγησης μπορεί να αποτελέσει και η έλευση Κρητών στην Κεφαλονιά μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Τούρκους. Η μετανάστευση πολλών Κρητών στα νησιά μας έφερε μπολιάσματα Κρητικής επίδρασης, πιθανόν και γι ’ αυτές τις ξερολιθικές κατασκευές, που πληθώρα «στεφανώνουν» τα βουνά της Κρήτης. Το θέμα βέβαια θα πρέπει να συσχετιστεί και με τις άλλες επιδράσεις των Κρητών στα Ιόνια Νησιά και ιδίως στην Κεφαλονιά όπως: η αγιογραφία και το θέατρο.

Τρόπος κατασκευής

Η κατασκευή των ξερολιθικών καλυβών ήταν εργασία επίπονη και απαιτούσε εμπειρία και τέχνη μεγάλη, γιατί έπρεπε και λειτουργική να είναι και να έχει αντοχή. Όλες οι καλύβες που βρίσκονται στα ορεινά χωριά της Κεφαλονιάς και ιδιαίτερα στην περιοχή του Ταφιού –Καμιναράτων είναι εναρμονισμένες με το φυσικό περιβάλλον. Οι πέτρες με τις οποίες είναι φτιαγμένες, ήταν το διάσπαρτο πέτρινο υλικό που βρισκόταν στα χωράφια.

Είναι σκληρές πέτρες και απαιτείτο κόπο για την επεξεργασία τους, τη διαμόρφωσή τους σε κάποιο βολικό για την κατασκευή, σχήμα.

Τις πέτρες αυτές τις τοποθετούσαν σε διπλή σειρά. Ο κατασκευαστής της καλύβας πρόσεχε να τοποθετεί στερεά τις πέτρες και στις δυο σειρές. Το «κτίσιμο –τοποθέτηση» ξεκινούσε από κάτω και όσο ανέβαινε προς τα πάνω συνέκλινε προς το κέντρο, έτσι που να σχηματίζεται «θόλος» ή «κουκούλα». Στο πάνω μέρος της δε, έβαζαν πέτρες πλακωτές και όχι κλειδωτές, έτσι που από την κλίση που τους έδιναν, να μπορεί να οδηγηθεί το νερό της βροχής προς τα έξω. Η καλύβα γινόταν «κουκουμωτή». Πάνω από τις πλακωτές πέτρες της «κουκούλας», έβαζαν χώμα ή σπάρτα τα οποία στην πορεία του χρόνου γινόταν «ένα σώμα» και προστάτευαν την καλύβα από «το μπάσιμο του νερού» μια και που «το επάνω δάπεδο» –που ήταν χώμα πατημένο- μπορούσε εύκολα να μετατραπεί σε λάσπη.

Η θεμελίωση της καλύβας η οποία κατασκευαζόταν σε ορεινό μέρος, δεν είχε βάθος. Το πάχος του τοίχου στο μέρος της βάσης έφτανε το ένα μέτρο, ενώ καθώς ανέβαινε, το πάχος περιοριζόταν στα πενήντα εκατοστά. Με τον τρόπο αυτόν η όλη κατασκευή αποκτούσε σταθερότητα.

Στην περιοχή του Ταφιού- Καμιναράτων βρίσκουμε καλύβες που δεν έχουν φτιαγμένο τον τοίχο τους μέχρι επάνω στο «θόλο» με διπλολιθιά, με δεύτερη δηλαδή σειρά από πέτρες, την οποία βρίσκουμε να σταματά μέχρι τη μέση της όλης κατασκευής. Τότε οι γεωργοί και οι τσοπάνηδες λένε ότι η καλύβα «έχει ζωνάρι».

Η καλύβα έχει εσωτερική διάμετρο περίπου δυο μέτρα και το ύψος στο κέντρο φτάνει το 1,80-έως 2,30 μέτρα. Η πόρτα έχει συνήθως διαστάσεις 0,50-ο,70 εκ. πλάτος και 0,50-1,50 εκ. ύψος περίπου.

Για ανώφλι τοποθετούσαν μεγάλες μακρόστενες πλακωτές πέτρες και για πόρτα έβαζαν ένα δεμάτι ξύλα ή σπάρτα ή άλλα κλαδιά θάμνων.
Παρατηρώντας τις πέτρινες καλύβες της περιοχής Ταφιού -Καμιναράτων διαπιστώνει κανείς ότι η πόρτα τους συνήθως βλέπει προς τον Βορρά ή προς τα βορειοανατολικά κι αυτό για λόγους προστασίας μια και που την συγκεκριμένη περιοχή μαστίζουν νότιοι άνεμοι.

Το μέγεθος των καλυβών ποικίλει στην περιοχή Ταφιού –Καμιναράτων. Όλες βέβαια είναι σε γενικές γραμμές μικρές, καθώς η κατασκευή μιας μεγάλης καλύβας παρουσίαζε μεγάλη δυσκολία.
Σύμφωνα με μαρτυρίες, οι περισσότερες καλύβες ανήκαν σε γεωργούς, δηλαδή «καλύβες γεωργικές» και ελάχιστες, αυτές που βρίσκονται σε πλατωσιά σε ανοικτό μέρος, σε κτηνοτρόφους.
Οι γεωργικές καλύβες και συγκεκριμένα των αμπελοκαλλιεργητών, βρίσκονται στην άκρη του αμπελιών κοντά στις λιθιές οριοθέτησης των περιουσιών. Οι αμπελοκαλλιεργητές που έως σήμερα στην περιοχή διατηρούν αμπέλια ρομπόλας, παλιά «ξεχαλίκωναν» τη γη με σκοπό να «ημερέψουν» το έδαφος, εργασία επίπονη και κουραστική που απατούσε ολοήμερη παρουσία στο χωράφι. Έτσι, καθώς πολλές φορές βρίσκονταν αντιμέτωποι με δύσκολες καιρικές συνθήκες, η καλύβα τους παρείχε την τόσο αναγκαία προστασία. Κι όταν πάλι ο καιρός «χαλάρωνε» πήγαιναν να «ξεμπαϊρώσουν» τις ράχες και να δαμάσουν τη γη. Το καλοκαίρι, που ο ήλιος και η ζέστη «χτυπούσαν» δυνατά, η καλύβα διατηρούσε την απαραίτητη για ξεκούραση δροσιά.

Ιδιοκτησία- Ονόματα καλυβών
Οι περισσότερες από τις πενήντα κτηνοτροφικές και γεωργικές καλύβες της περιοχής Ταφιού- Καμιναράτων αλλά και της ευρύτερης περιοχής διατηρούν έως σήμερα τα ονόματα των παλιών ή και των νέων ιδιοκτητών, ή ακόμη και το όνομα της τοποθεσίας που βρίσκονται. Έτσι έχουμε τις δυο «κτηνοτροφικές» καλύβες με ξώμαντρα, αυτή στο Κλείσμα- που είναι αρκετά μεγάλη- και την καλύβα στον Τσεριά. Άλλες
είναι: του Αλιβίζη, του Τζώρτζη, του Σκόρδακα, του Ρίκου, ή καλύβα στα Βατερά, στη στροφή, η καλύβα του Σπυράγγελου κ.α.

Καλύβες ιδιαίτερες
Ορισμένες από τις καλύβες της περιοχής του Ταφιού-Καμιναράτων, εκτός του ότι ποικίλουν όσον αφορά στο μέγεθος, παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες που δεν τις συναντάμε σε καλύβες άλλων περιοχών. Συγκεκριμένα στη μεγάλη καλύβα στα Καθαρούλια (Περιοχή κοντά στα Καμιναράτα), το ανώφλι είναι ξύλινο αντί για πέτρινο. Στην ίδια καλύβα υπάρχει εντυπωσιακό ζωνάρι το οποίο παρέχει τη δυνατότητα της εύκολης ανάβασης στην «κουκούλα» της καλύβας, και τη σταθερότητα της κυκλικής δομής της όλης πέτρινης κατασκευής. Η συγκεκριμένη καλύβα διαθέτει παράθυρο το οποίο μάλιστα βλέπει προς τα δυτικά και έχει ανώφλι , που είναι κατασκευασμένο από πέτρα.
Υπάρχουν περιπτώσεις που στις «βουκολικές ή κτηνοτροφικές » καλύβες συναντάμε μια «ξώμαντρα», μια μικρή πέτρινη ξερολιθική μάντρα, που σ’ αυτή έβαζαν τα πρόβατα ή τα κατσίκια. Στις περιπτώσεις αυτές η είσοδος για την καλύβα γινόταν από ένα άνοιγμα- πόρτα της μάντρας.

Η σημερινή κατάσταση
Σήμερα η κοινωνική διαμόρφωση που σε όλους τους χώρους έχει αλλάξει, συνετέλεσε ώστε οι καλύβες να εγκαταλειφθούν οριστικά και όχι μόνο δεν χρησιμοποιούνται, αλλά αδιαφορούν για την ύπαρξή τους αυτοί που τις κληρονόμησαν. Οι περισσότερες είναι χορταριασμένες, μισογκρεμισμένες, ιδίως έπαθαν μεγάλες ζημιές από τους σεισμούς του 2014, άλλες είναι ετοιμόρροπες και προσπαθούν να κρατηθούν στο χρόνο από μόνες τους. Στην καταστροφή αυτή συντελεί και η ίδια η φύση, καθώς εκτός από τις καιρικές συνθήκες και τους σεισμούς, τα ίδια τα κατσίκια που κάποτε έβρισκαν καταφύγιο εκεί, ανεβαίνουν πάνω στο ημιερειπωμένο θόλο και καθιστούν πιο σύντομη την καταστροφή της καλύβας.

Λεξιλόγιο
Μπαΐρια= Ράχες εγκαταλειμμένες
Ξεχαλικώνω= Βγάζω χαλίκια ή πέτρες από το χωράφι

Πληροφορίες
Ευάγγελος Βαΐτση Μαρούλης
Θεοδόσης Γερασίμου Μαρούλης
Κωνσταντίνος Θεοχάρη Κούτσης
Όλοι κάτοικοι Καμιναράτων Παλικής

SOS εκπέμπουν οι παλιές καλύβες της Παλικής
Εδώ Παλική … Ακούει κανείς αρμόδιος ;
Ακούει κανείς για να πράξει;

Το ΙΚΙ (Ίδρυμα Κεφαλονιάς και Ιθάκης) πραγματοποίησε με την πρωτοβουλία του Ηλία Μπεριάτου στην Κεφαλονιά το «15ο Διεθνές Συνέδριο ξηρολιθικών κατασκευών» στις 9-11 Σεπτέμβρη, 2016, Αργοστόλι, Κοργαλένειος Βιβλιοθήκη. Πέρα από τη συμμετοχή του γράφοντα για τις καλύβες της Παλικής, έγινε ευρύτατη αναφορά από ερευνητές και μελετητές για τις ξερολιθικές κατασκευές του Ελλαδικού και του Μεσογειακού χώρου. Επίσης, για την Κεφαλονιά αναλυτικά μίλησε η Μάνια Μπεριάτου, καταγράφοντας ένα θέμα που όλοι μας το έχουμε παραβλέψει. Εξαιρετική ήταν και η Ολοήμερη Περιήγηση στο νησί μας, που οργάνωσε το ΙΚΙ, στις 11 Σεπτεμβρίου 2016, ημέρα Κυριακή, όλων των συνέδρων για να δουν από κοντά τις ξερολιθικιές κατασκευές του νησιού.

Το ΙΚΙ και ο Ηλίας Μπεριάτος άνοιξαν το δρόμο, ας ακούσει όμως και κάποιος πολιτικός, κάποιος αρμόδιος… ή άλλος υπεύθυνος και να σχηματίσει μια μικρή επιτροπή δράσης, ώστε να σωθούν οι ξερολιθικές κατασκευές του νησιού μας. Δεν χρειάζονται πολλά χρήματα, τόσα Προγράμματα κατά καιρούς βγαίνουν… βρε αδελφέ λίγα χρήματα χρειάζονται, άνθρωποι που «να τοποθετούν την πέτρα σωστά» η οποία έχει ριπίσει, υπάρχουν στο νησί μας. Εμπρός λοιπόν, αν ακούει και διαβάζει κανείς… ας ξεκινήσουμε τη διάσωση αυτούς του ξερολιθικού πολιτισμού του νησιού μας…! Ας ενημερώσουμε τους Προέδρους των Κοινοτικών Διαμερισμάτων, τους Παρέδρους… Σίγουρο είναι, πως, το ΙΚΙ θα δώσει την επιστημονική βοήθεια που χρειάζεται για σωστή αποκατάσταση…

Μακάρι κάτι να γίνει;!