Ο Μάρτιος κατά την κεφαλονίτικη λαογραφία

Γεράσιμος Σωτ. Γαλανός

Ο Μάρτιος είναι ο τρίτος μήνας του έτους  και πήρε το όνομά του προς τιμή του ρωμαϊκού θεού Mars, του Άρη δηλαδή, του θεού του πολέμου. Η πρώτη ονομασία του ήταν Primus, δηλαδή πρώτος μήνας. Ήταν ο πρώτος μήνας στο ρωμαϊκό έτος, όταν αυτό ήταν δεκάμηνο. Σύμφωνα με τους ιστορικούς ο Ρωμύλος, που ήταν ιδρυτής της Ρώμης τον ονόμασε Μάρτη, επειδή  σε αυτό τον μήνα άρχιζαν οι πολεμικές επιχειρήσεις. Αργότερα ο Νουμάς  Πομπίλιος, ένας από τους διαδόχους του Ρωμύλου, όντας μεγάλος νομοθέτης, συμπλήρωσε  το δεκάμηνο και το έκανε δωδεκάμηνο, βάσει του σεληνο-ηλιακού  έτους, πρώτα ήταν μόνο σεληνιακό. Πρόσθεσε έτσι τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο, αλλά η πρώτη Μαρτίου εξακολούθησε να είναι Πρωτοχρονιά για τους Ρωμαίους. Αφήνοντας τις ιστορικές πληροφορίες για τον Μάρτιο, επειδή το κεφάλαιο αυτό είναι αρκετά μεγάλο, θα εστιάσω τις υπόλοιπες αναφορές για το μήνα αυτόν μέσα στην κεφαλονίτικη λαογραφία.

            Ο Μάρτιος παρουσιάζεται αρκετά μέσα στη φιλοσοφία και στα βιώματα του κεφαλονίτικου λαού, όπως και σ’ όλο τον ελλαδικό χώρο. Ειδικότερα αυτό φαίνεται μέσα στις κεφαλονίτικες παροιμίες, που αποτυπώνουν την εμπειρία χρόνων της πορείας του λαού που τις γέννησε, «τις σύνταξε».(Βλ. Δημητρίου Λουκάτου,  Κεφαλονίτικα γνωμικά , Αθήνα 1952).

«Από Μαρτιού καλοκαιριού κι’ απ’ Αύγουστο χειμώνα». Σάμη

Δηλαδή, μπορεί να βρέξει απότομα  εκεί που ο  καιρός φαίνεται πως είναι καλοκαιρινός. Ωστόσο, η παροιμία παρουσιάζει τους δύο αυτούς μήνες να μοιάζουν και να έχουν απότομες καιρικές εναλλαγές.  Το ίδιο νόημα ακολουθεί και η επόμενη παροιμία από την Πύλαρο, που πιστοποιεί τις καιρικές εναλλαγές  των δύο αυτών μηνών, εννοώντας ότι μοιάζουν «καιρικά».

«Από Μαρτιού  ποκάμισο κι απ’ Αύγουστο σεγκούνι» Πύλαρος

Το σεγκούνι είναι βαρύ χειμωνιάτικο σακκάκι που φορούσαν παλιά.

Επίσης για τα νάζια του, δηλαδή για την καιρική του αστάθεια στην Έρυσσο λένε πως,  « Μάρτης είναι, νάζια κάνει  πότα κλαίει, πότα γελάει».  Τα καιρικά νάζια του Μαρτίου σχολιάζει  και η παροιμία από την περιοχή των Πρόννων  λέγοντας πως: «Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, πέντε φορές εχιόνισε  και πάλε  το μετάγνωσε πως δεν εματαχιόνισε».  

Κάθε τόπος στο νησί μας λέει και μια παροιμία για τον Μάρτιο, μα το περιεχόμενο της παροιμίας είναι περίπου ίδιο, απλά διαφοροποιείται στο λεκτικό τρόπο απόδοσής της.

Έτσι, στην περιοχή της Παλικής που η αγροτιά είχε την πρωτοκαθεδρία της στο νησί μας, λένε: «Ο Μάρτης πεντοδείλινος  και πάλε δειλινάκης, πέντε φορές θα δειλινάς  και πάλε, Γιάννη, θα πεινάς».  Η παροιμία αυτή θέλει να πει ότι τον Μάρτιο όλο και μεγαλώνει η μέρα  και ο κόσμος που δουλεύει στον κάμπο, αναγκάζεται να δειλινά, δηλαδή να γιοματίζει, να τρώει το  απόγευμα.

Στο «παροιμιακό σεργιάνι» των τόπων του νησιού, σχολιάζουμε μια ωραία παροιμία από τη Λιβαθώ, που οι κάτοικοι εκεί θέλουν ακόμη και σήμερα τις γυναίκες τους όμορφες και τις ανύπανδρες κόρες, άσπρες και όχι μελαψές. Αυτό λέει η παροιμία της περιοχής της Λιβαθούς. «Οπόχει κόρην ακριβή, του Μαρτ’ ο ήλιος μην τη γδή». Επειδή ο ήλιος  του Μαρτίου είναι απότομος  και θα τη μαυρίσει.

            Βέβαια, υπάρχει και η πανελλήνια παροιμία για το Μάρτη που τη συναντάμε σχεδόν σ ’όλο το νησί μας και θέλει να μας πει, πως πρέπει τον Μάρτιο να είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε τα καιρικά καμώματά του, για να μην κινδυνεύσουμε, να μη φθάσουμε, να κάψουμε τα «σταλίκια» που  είναι (ήταν) τα ξύλινα δίποδα των χωριάτικων κρεβατιών.

            Παρόμοια έννοια έχει και μια παροιμία από την ίδια περιοχή της Λιβαθούς  που λέει: «Το Μάρτη φύλαε τ’ άχερο, μη χάσης το ζευγάρι». Η εξήγηση που δίνεται σε αυτά τα λόγια είναι: Ότι μπορεί απ’ εδώ κι εμπρός  να μη βρέξουν οι άλλοι μήνες  και να μην έχουν τα βόδια άχερο να φάνε.

            Από τις γεωργικές παροιμίες του νησιού μας ονομαστεί είναι αυτή από το Πυργί που αναφέρεται στα αναπτυγμένα μπουμπούκια  των αμπελιών που από τις εννέα του Μαρτιού φαίνονται ότι είναι έτοιμα να ξεσπάσουν σε φυλλοφορία.

«Τσ’ εννιά του Μαρτιού, είτε σκύλος κούντουρος στ’ αμπέλι».Εννοεί ότι τα μπουμπούκια είναι ήδη ανεπτυγμένα και το παραμικρό πέρασμα τα βλάπτει.

            Συνεχίζοντας την αναφορά και  στο χαραχτήρα του Μαρτίου μέσα από τις κεφαλονίτικες παροιμίες, συναντάμε στην περιοχή της Σάμης, την επίσης γνωστή σε όλους μας, «Αν κάμ’ ο Μάρτης δυό νερά κι’ Απρίλης άλλο ένα, χαράς τονε το γεωργό πόχει πολλά σπαρμένα».  Αλλά επειδή οι  καιρικές συνθήκες το Μάρτη είναι ασταθείς μια παροιμία από τη Λιβαθώ, μας συμβουλεύει  ότι τα αμπέλια και ο κάμπος θέλουν αυτόν το μήνα φύλαγμα. «Αφ’ το Μάρτη τον τραγάτη!».

            Στην Παλική θεωρούν σύμφωνα με την ακόλουθη  παροιμία « Κάλλιο Μάρτης καρβουνιάρης πάρι Μάρτης λιοπυριάρης», ότι πιο καλός για την παραγωγή είναι ο Μάρτης που κάνει κρύο και μαζευόμαστε κοντά στη ζέστη, παρά να είναι ο Μάρτης καλοκαιρινός. Στο ίδιο νόημα έχει και η παροιμία «Μάρτης βρέχει, ποτέ μην πάψη» από τη Λιβαθώ, που θέλει να πει πως, οι βροχές του μήνα αυτού είναι πολύτιμες.

            Είναι αλήθεια πως οι μέρες φαίνονται πως μεγαλώνουν καλύτερα τον μήνα αυτόν. Η παροιμία που λεγόταν στην περιοχή της Πυλάρου, καταγραμμένη από τον δάσκαλο και επιθεωρητή Μακρή  Ευάγγελο, «Το Μάρτη βάλ’ αργάτες κι άς είναι κι ακαμάτες», θέλει να πει πως οι μέρες του Μαρτίου είναι μεγάλες  και οι εργάτες όσο τεμπέληδες και να είναι θα δουλέψουν. Την  ίδια παροιμία οι Λιβαθινοί  τη λένε με μια παραλλαγή που αφορά τους εργάτες «….κι άς τους να ψυλλίζωνται».   

            Βέβαια, οι κεφαλονίτικες παροιμίες λένε πολλά για τον Μάρτιο, που όπως  ανέφερα στην αρχή, η παροιμία συνοψίζει ποιητικά, στοχαστικά και συμβουλευτικά όλη την εμπειρία των αιώνων και ακολουθεί την ταυτότητα του εθιμικού κύκλου, που ως τροχός όλο και διαβαίνει πάνω στα ίδια βήματα, καθώς γυρίζει μέσα στο χρόνο.

Αυτά τα χρόνια όμως εμείς κατορθώσαμε να «μηδενίσουμε» τις παροιμίες και το λόγο τους, μια και οι καιρικές συνθήκες όλο και αλλάζουν. Το κλίμα της γης έχει πάρει τροπή και αλλάζει από τη σταθερά του από τόπο σε τόπο, προβληματίζοντάς  μας για πιο θα είναι το μέλλον  του πλανήτη Γη.

            Μακάρι οι Κασσάνδρες να διαψευστούν και να συνετίσουμε, μικροί και μεγάλοι, οι ισχυροί και κυβερνώντες του πλανήτη μας, τα βήματά μας για τη σωτηρία του περιβάλλοντος της Γης μας,  του γαλάζιου πλανήτη μας.