Επέτειος της Ναυμαχίας της Ναυπάκτου (7 Οκτωβρίου 1571)

και οι τελευταίες βαρδιόλες της Κεφαλονιάς

Με αφορμή την επέτειο της Ναυμαχίας της Ναυπάκτου που διεξήχθηκε στις 7 Οκτωβρίου 1571 (και παρά την ονομασία της εκτυλίχθηκε κοντά στις νότιες Εχινάδες νήσους, οι οποίες ανήκουν διοικητικά στον Νομό Κεφαλληνίας αλλά φαίνεται ότι άνηκαν και στο βασίλειο των Κεφαλλήνων κατά την εποχή που αναφέρεται στην Οδύσσεια), πρέπει να θυμηθούμε ότι ο συμμαχικός στόλος που είχε συγκεντρωθεί, στις 30 Σεπτεμβρίου έφθασε στην Ηγουμενίτσα, αλλά αργότερα η αρμάδα κατευθύνθηκε στο Φισκάρδο, ενώ στις 5 Οκτώβρη αγκυροβόλησε στην Σάμη λόγω κακών καιρικών συνθηκών.

Έτσι η Κεφαλονιά ήταν ο τελευταίος σταθμός του νικηφόρου στόλου και μάλιστα στην δύναμη αυτού (συνολικά 212 πλοία) συμμετείχαν και τουλάχιστον δύο γαλέρες με πληρώματα από αυτήν, τα ονόματα των πλοίων ήταν “Croce” di Cefalonia με κυβερνήτη τον Marco Cimera και “Vergine Santa” di Cefalonia με κυβερνήτη τον Cristoforo Criffa, ενώ αναφέρεται ότι αυτά είχαν κατανεμηθεί στην αριστερή πτέρυγα της τάξης μάχης και όχι στην εφεδρεία! Αναφέρεται επίσης ότι γενικά τα επτανησιακά πληρώματα διακρίθηκαν κατά την μάχη.

Δυστυχώς δεν έχει βρεθεί παρά μόνο ένα ναυάγιο πλοίου της εποχής που ίσως συνδέεται με την συγκεκριμένη ιστορική ναυμαχία, ένα πλοίο ισπανικό ή ενετικό φαίνεται ότι πρόσκρουσε σε ύφαλο στην περιοχή του λιμένα Ζακύνθου και κατόπιν κάηκε (μεταξύ άλλων έχουν βρεθεί νομίσματα της εποχής και λίθινες μπάλες κανονιού). Ελλείψει ιστορικών μνημείων που συνδέονται με την ναυμαχία, ας δούμε κάποια άλλα σωζόμενα χερσαία μνημεία της ίδιας γενικής ιστορικής περιόδου στην Κεφαλονιά, τα οποία συνδέονται με τις επιχειρήσεις ναυτικών μονάδων και επιδρομές από θαλάσσης.

«Βαρδιόλες» ονομάζονται οι οχυρωμένες σκοπιές που ανεγείρονταν στις ακτές των Επτανήσων (ειδικά σε Κεφαλονιά, Ζάκυνθο, Κύθηρα) κυρίως κατά την Ενετοκρατία (1500-1797) από το τέλος του 16ου έως τις αρχές του 18ου αιώνα, και χρησιμοποιήθηκαν έως τα μέσα του 18ου όταν η πειρατεία άρχισε να εκλείπει, ενώ παλιότερες μορφές οχυρών παρατηρητηρίων αποτελούσαν οι βίγλες κατά την Βυζαντινή εποχή. Ο σκοπός ανέγερσης τους ήταν η επιτήρηση της κυκλοφορίας πλοίων σε απόσταση από τις ακτές και εντός των θαλάσσιων περασμάτων (π.χ. μεταξύ Κεφαλονιάς και Ζακύνθου) καθώς και σήμανση συναγερμού σε περίπτωση προσέγγισης εχθρικών δυνάμεων ή επιδρομής πειρατών. Η ονομασία πιθανά προέρχεται από την ιταλική/ενετική λέξη guardia (ο φρουρός, η φρούρηση, η σκοπιά) ή guardiola (το φυλάκιο, ο χώρος της σκοπιάς).

Αυτά τα φυλάκια τοποθετούνταν σε αποστάσεις μεταξύ τους που εξασφάλιζαν οπτική επαφή και επικάλυψη τομέων παρατήρησης, και ουσιαστικά αποτελούσαν ένα δίκτυο έγκαιρης ειδοποίησης ώστε να κινητοποιηθεί η άμυνα της νήσου και να κατευθυνθεί χωρίς χάσιμο χρόνου στο σημείο εκδήλωσης της εχθρικής ενέργειας. Η επικοινωνία μεταξύ τους και μεταξύ αυτών και των μεγαλύτερων φυλακίων με μορφή αμυντικών πύργων (οι «Βίγλες») όπου στάθμευαν στρατεύματα, γινόταν με φρυκτωρίες, με χρήση κώδικα σημάτων, την ημέρα χρησιμοποιώντας καπνό και την νύχτα φλόγες. 

Τα γενικά χαρακτηριστικά τους ήταν το μικρό μέγεθος (μικρή επιφάνεια κάτοψης και χαμηλό ύψος), η τοποθέτηση τους στον χώρο με τρόπο ώστε να μην γίνονται εύκολα αντιληπτές από απόσταση, η θέση και οι διαστάσεις των ανοιγμάτων (μικρές προφυλαγμένες θυρίδες παρατήρησης ή οπλοθυρίδες και είσοδοι), το τετράγωνο ή πολυγωνικό περιτύπωμα και η θολωτή σφαιρική ή κωνική στέγη, τα υλικά κατασκευής που αποτελούνταν από «αργούς» λίθους (ακατέργαστοι λίθοι κατάλληλοι όμως για δόμηση) με χρήση κονιαμάτων ως συνδετικό υλικό και επιχρισµάτων κυρίως στην στέγη.

Σύμφωνα με την ιστοσελίδα www.kastra.eu (η οποία χρησιμοποιεί πληροφορίες και από την «Ιστορία της Κεφαλονιάς» τόµος Α΄, Γεώργιος Ν. Μοσχόπουλος, Αθήνα 1985), στην Κεφαλλονιά η κατασκευή των παράκτιων οχυρώσεων αποφασίστηκε το 1540 και ολοκληρώθηκε πριν το 1571, σε απογραφή του 1584 αναφέρεται ότι στην νήσο υπάρχουν 129 βαρδιόλες ενώ σήμερα εντοπίζονται τα απομεινάρια από περίπου δέκα.

Μέσα στο 2021 πραγματοποιήθηκε επίσκεψη στις τρεις σωζόμενες σε καλή κατάσταση (Πόρτο Αθέρα, παραλία Κουτσουπιάς, θέση Πινιατώρου στην περιοχή της Λάσσης). Επίσης πραγματοποιήθηκε επίσκεψη σε μια βαρδιόλα στα Κύθηρα (στον οικισμό Αβλέμονα) και παρατίθενται εδώ φωτογραφίες για σκοπούς σύγκρισης.

Ενετική «βαρδιόλα», θέση «Πινιατώρου» περιοχή Λάσση, Κεφαλληνία

Το κτίσμα βρίσκεται στην δυτική πλευρά της χερσονήσου του Αργοστολίου, στις νότιες ακτές της Κεφαλονιάς, έχει εξαγωνική κάτοψη και θολωτή κωνική στέγη, ενώ η είσοδος είναι προσανατολισμένη στην μη εκτεθειμένη βορειοανατολική πλευρά καθώς ο τομέας παρατήρησης αφορούσε την είσοδο στον φυσικό λιμένα του Κόλπου Αργοστολίου. Το κτίσμα έχει ανακατασκευαστεί στο παρελθόν καθώς είχε υποστεί μερική κατάρρευση, με αλλοίωση όμως των αρχικών χαρακτηριστικών του, οι εξωτερικές επιφάνειες των τοίχων έχουν επενδυθεί με επίχρισμα και η στέγη με πέτρινες πλάκες.

Πρέπει να σημειώσουμε ότι το σχήμα του είναι αρκετά περίπλοκο σε σχέση με άλλες σωζόμενες παρόμοιες κατασκευές σε Κεφαλονιά, Ζάκυνθο και Κύθηρα, ίσως λόγω της θέσης του στα όρια της πόλης του Αργοστολίου και του λιμένα που ίσως εξυπηρετούσε την προβολή ισχύος στους επισκέπτες.

Ενετική «βαρδιόλα», θέση «Πόρτο Αθέρα», Κεφαλληνία   

Το κτίσμα βρίσκεται στην δυτική ακτή της Κεφαλονιάς, στο βόρειο τμήμα της χερσονήσου της Παλικής, έχει ορθογωνική κάτοψη και θολωτή σφαιρική στέγη, ενώ η είσοδος είναι προσανατολισμένη στην μη εκτεθειμένη νότια πλευρά, καθώς ο τομέας παρατήρησης αφορούσε την είσοδο του όρμου του Αθέρα. Η στέγη έχει διαρρηχθεί προφανώς από την επίδραση περιβαλλοντικών παραγόντων, αλλά κατά τα λοιπά το κτίσμα διατηρείται σε καλή κατάσταση αν και η προσέγγιση σε αυτό είναι δύσκολη.

Ενετική «βαρδιόλα», θέση «Κουτσουπιά», Κεφαλληνία

Το κτίσμα βρίσκεται περίπου στο μέσον των ανατολικών ακτών της Κεφαλονιάς, έχει ορθογωνική κάτοψη και θολωτή σφαιρική στέγη, ενώ η θύρα και μια από τις θυρίδες είναι στραμμένες ανατολικά προς το πεδίο παρατήρησης, την ανοιχτή θάλασσα έως την νήσο Ιθάκη ελέγχοντας εμμέσως και την κίνηση στον δίαυλο. Είναι η καλύτερα διατηρημένη βαρδιόλα σήμερα αλλά και η περισσότερο απομακρυσμένη και δύσκολα προσεγγίσιμη. Από το παρατηρητήριο αυτό το πρωί της 7ης Οκτωβρίου 1571 οι σκοποί θα παρακολουθούσαν την χριστιανική αρμάδα να κατευθύνεται στην νικηφόρα μάχη..

Ενετική «βαρδιόλα», οικισμός Αβλέμονας, Κύθηρα 

Το κτίσμα βρίσκεται στο μικρό λιμάνι του Αβλέμονα το οποίο κατά την Ενετοκρατία αλλά και την Αγγλοκρατία αποτελούσε τον κύριο λιμένα της νήσου, έχει ορθογωνική κάτοψη και στέγη με σχήμα κυλινδρικού θόλου, ενώ η θύρα είναι προσανατολισμένη νότια, προς την είσοδο του όρμου. Πρόκειται για πολύ καλά διατηρημένη κατασκευή, πιθανά κατόπιν εργασιών αποκατάστασης στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν.

Τηλέμαχος Μπεριάτος

Οκτώβριος 2021

(είναι ελεύθερη η αναδημοσίευση όλου ή μέρους αλλά σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να αναφέρεται η πηγή)