Επιμέλεια: Γιώργος Χαλαβαζής

O Γεράσιμος Βαρδαραμάτος είναι ερασιτέχνης ερευνητής και μετά από ενδελεχής έρευνα, έρχεται σήμερα να μας καταδείξει ένα άκρως σημαντικό εύρημα, που έχει να κάνει με όσα διαδραματίστηκαν στην Κεφαλονιά, κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.

O Γεράσιμος Βαρδαραμάτος 

Πιο συγκεκριμένα, η καταδειξη του, αφορά ένα ξεχασμένο Ιταλικό πολυβολείο σε περιοχή κοντά στην πόλη του Αργοστολίου, με σημαντικά ευρήματα  ανθρώπινα οστά και πολεμικό υλικό, πιθανόν Ιταλών πεσόντων της μεραρχίας ACQUI.

Για το συγκεκριμένο θέμα ενημερώθηκαν άμεσα οι ελληνικές και ιταλικές αρχές από τον ίδιο, εγγράφως και προφορικά, προκειμένου να προβούν στις απαιτούμενες ενέργειες.  Μέχρι να ολοκληρωθούν οι εργασίες από τις αρμόδιες αρχές στην περιοχή και για ευνόητους λόγους εμείς δεν μπορούμε να αποκαλύψουμε το ακριβές σημείο που εντοπίστηκε το πολυβολείο με τα ευρήματα. Ωστόσο, οι εικόνες που έχει συλλέξει ο Γεράσιμος Βαρδαραμάτος, μέσα από το ενδοσκόπιο που χρησιμοποίησε, είναι χαρακτηριστικές και θα σας τις παρουσιάσουμε παρακάτω, ξετυλίγοντας και το κουβάρι αυτής της συγκλονιστικής ιστορίας.

Τί είναι όμως αυτό που κάνει τόσο σημαντική την ανάδειξη του συγκεκριμένου πολυβολείου;

Συναντήσαμε τον κ. Γεράσιμο Βαρδαραμάτο στην επιχείρηση που διατηρεί στη Βιομηχανική Περιοχή στο Αργοστόλι και όπως ο ίδιος εξηγεί: ‘’Το γεγονός ότι πρόκειται για ένα ακόμα ιστορικό σημείο, όπου πιθανότατα να διεξήχθη σφοδρή μάχη μεταξύ των επιτιθέμενων Γερμανικών δυνάμεων και των αμυνόμενων Ιταλικών, της επονομαζόμενης πυροβολαρχίας ACQUI. Αυτό αποδεικνύεται άλλωστε και από τα αποτυπώματα στα βράχια, μετά τις εκρήξεις από τους βομβαρδισμούς.

Στα πλαίσια της ερευνητικής μου διαδικασίας, εντόπισα με την μέθοδο της οπτικής και σχολαστικής παρατήρησης, το σημείο ενδιαφέροντος, το οποίο προσέγγισα με προσοχή.

Κάποιοι βράχοι με περίεργη διάταξη και οριζόντιο σχίσιμο στην αριστερή τους πλευρά, μια πιθανή ριπή από πολυβόλο με πέντε (5) οβάλ τρύπες σε οριζόντια ευθεία (νοητή γραμμή) – που σημειώνονται με κόκκινη γραμμή, βλ. Εικόνα 5α αποτυπωμένη πάνω στο βράχο, καθώς και το ανάγλυφο πίσω από το συγκεκριμένο βράχο.

Εικόνα 5α

Προσέγγισα το σημείο, το οποίο προς απογοήτευση μου ήταν όπως φαίνεται στην Εικόνα 5 & 5α.

Δυστυχώς, χωρίς να έχω άμεσο οπτικό αποτέλεσμα, μόνο χώματα και λίγες πέτρες.

Εικόνα 5

Ύστερα από λίγα λεπτά σκέψης και προσπαθώντας να πείσω τον εαυτό μου ότι μάλλον δεν ήταν κάτι που έμοιαζε με την Εικόνα 6, σκέφτηκα να χρησιμοποιήσω την ενδοσκοπική μου κάμερα, η οποία είναι ένα καλώδιο με κάμερα στη μία άκρη και μόνιτορ στην άλλη άκρη του καλωδίου.

Όπου έβλεπα κενό ανάμεσα στα χώματα και στις πέτρες, έσπρωχνα προς το σημείο αυτό το καλώδιο για να μου δώσει εικόνα από τα ενδότερα. Αφού κατάφερα να εισχωρήσω με σχετική ευκολία στις τρύπες και τα κενά που υπήρχαν με το καλώδιο-κάμερα, εντόπισα σκουριασμένα μεταλλικά αντικείμενα διαφόρων σχηματισμών και μεγεθών, που θα δικαιολογούσαν την παλαιότητα 80 και πλέον περίπου ετών πίσω. Προσπάθησα αρκετές φορές να μετακινήσω το καλώδιο σε διάφορες τρύπες και προς διάφορες κατευθύνσεις, όσο αυτό ήταν εφικτό και προς μεγάλη μου έκπληξη, διαπίστωσα ότι το συγκεκριμένο σημείο αφορούσε πιθανόν ενεργό πολυβολείο κατά τη διάρκεια των γερμανικών βομβαρδισμών στην Κεφαλονιά με πιθανότατα ξεχασμένους, σκοτωμένους και πλακωμένους στρατιώτες. Σε πολλά στιγμιότυπα αποτυπώνονται οστά, κρανία, μεταλλικά στρατιωτικά υλικά και κράνη με το ιδιαίτερο σχήμα που χαρακτήριζαν τον ιταλικό στρατό’’.

Το ενδοσκόπιο που χρησιμοποιήθηκε 

Ιστορική αναδρομή έρευνας

Ο Γεράσιμος Βαρδαραμάτος, αναφέρεται και στην ιστορική αναδρομή της έρευνάς του: ‘’Από τις αρχές του 2023 έχω ασχοληθεί με τη μελέτη ιστορικών βιβλίων της Κεφαλονιάς  που αφορούν κυρίως την περίοδο 1940 – 1950. Με κεντρικό ενδιαφέρον την Ιταλική και στη συνέχεια Γερμανική Κατοχή στην Κεφαλονιά και την Ιθάκη, έχω μελετήσει ιστορικά βιβλία που διατυπώνουν με ποικίλους τρόπους τα όσα συνέβησαν εκείνη την περίοδο.

Στη συνέχεια, θέλοντας να κρατήσω φωτογραφικό αρχείο και φωτοαντιγραφικό υλικό (όσο αυτό είναι εφικτό) από τα κυριότερα σημεία αναφοράς των όσων διαδραματίστηκαν και εξελίχθηκαν εκείνη την εποχή, απευθύνθηκα στην Ιατρό Κα Κλοτίλδη Περότα, υπεύθυνη του Μουσείου της Μεραρχίας ACQUI, που εδρεύει στο Αργοστόλι, στην οδό Λιθοστρώτου, αριστερά από την Καθολική εκκλησία. Από την επίσκεψη μου στο μουσείο προσκόμισα πολλές πληροφορίες για την δράση της Μεραρχίας ACQUI στην Κεφαλονιά και είχα πρόσβαση σε πολλά βιβλία που γράφτηκαν από καθηγητές ιστορίας πανεπιστημίων της Ιταλίας. Επίσης, στην έρευνα μου έχω πραγματοποιήσει συναντήσεις με τον Ακαδημαϊκό Καθηγητή Ιστορίας Κο Πέτρο Πετράτο, ο οποίος έχει δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το συγκεκριμένο πολυβολείο, μιας και δεν υπάρχουν άλλες ιδιαίτερες αναφορές. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε από τον καθηγητή για την σημασία της διασφάλισης της περιοχής λόγω των εκρηκτικών πολεμικών και συνάμα για την περισυλλογή, ταυτοποίηση (εφόσον είναι δυνατόν) και επιστροφή των οστών στα πάτρια εδάφη και σε τυχόν επιζώντες συγγενής. 

Οι γνώσεις μου για τη Μεραρχία ACQUI πλήθυναν μετά από επισκέψεις μου και στην Κοργιαλένιο Βιβλιοθήκη Αργοστολίου. Μέσα από την πολύ πλούσια συγγραφική συλλογή που υπάρχει, άντλησα πληροφορίες και στοιχεία που σε αρκετά σημεία ήταν εμφανής ο διχασμός απόψεων των ιστορικών δεδομένων. Ο κάθε ιστορικός συγγραφέας περιγράφει τα γεγονότα σύμφωνα από τις δικές του πηγές, με αποτέλεσμα να υπάρχει διαφορετική τοποθέτηση και σύγχυση απόψεων. Σ’ αυτό έχει συμβάλει ενδεχομένως και η πολιτική τους τοποθέτηση, κατά την προσωπική μου άποψη. Αντιλαμβανόταν, δρούσαν και αποτύπωναν τα γεγονότα αναλόγως σε ποια παράταξη βρισκόταν.

Παράλληλα, με την μελέτη ιστορικών βιβλίων, μέρες και ώρες που είχα ελεύθερο χρόνο από τις επαγγελματικές και οικογενειακές μου υποχρεώσεις, οργάνωνα πεζοπορικές επισκέψεις σε χώρους πολυβολείων, με απώτερο σκοπό να αποτυπώσω φωτογραφικά με τον δικό μου φακό αρχικά, τα οχυρωματικά έργα των Ιταλικών δυνάμεων κατοχής και στη συνέχεια τα Γερμανικά.

Κάπως έτσι έφτασα και στο συγκεκριμένο πολυβολείο, το οποίο εμφανέστατα οι υπηρετούντες σε αυτό, πολέμησαν μέχρις εσχάτων την γερμανική επίθεση’’. 

Η παρότρυνση της Έρευνας και το αποτέλεσμα αυτής

Όσον αφορά το αποτέλεσμά της έρευνά του, σε περιοχή κοντά στην πόλη του Αργοστολίου ο κ. Βαρδαραμάτος επισημαίνει: ‘’Η μελέτη μου στα ιστορικά βιβλία εκείνης της εποχής, μέσα από το στοιχεία που είχα συλλέξει έφτασε σε σημείο να μου δημιουργεί απορίες, αδιέξοδα και κενά. Δυστυχώς, σε μια τέτοια έρευνα μετά από 80 και πλέον χρόνια είναι αρκετά δύσκολο να επαληθευτούν κάποιες πληροφορίες ή αναφορές, καθώς επίσης είναι σχεδόν απίθανο να απαντηθούν ερωτήσεις από ανθρώπους που έζησαν κάποια από τα γεγονότα που περιγράφονται στα βιβλία, γιατί πλέον δεν βρίσκονται μαζί μας.

Ένα από τα σημαντικά ερωτήματα που μου είχαν δημιουργηθεί, ήταν αυτό για το πολυβολείο σε περιοχή κοντά στην πόλη του Αργοστολίου. Μετά από έρευνα στο Google Earth, δεν μπόρεσα να εντοπίσω κάτι που να με παραπέμπει σε θέση πυροβολαρχίας, μιας και δεν υπήρχαν σαφής γεωγραφικές αναφορές για τη θέση της πυροβολαρχίας, αλλά μόνο γενικές και αόριστες.

Στην έρευνα μου θέλησα να βρω φωτογραφίες της περιοχής, όσο πιο κοντά γινόταν στην χρονική περίοδο της Γερμανό-Ιταλικής σύρραξης. Με τη βοήθεια του καλού μου φίλου, Θοδωρή Κωστόπουλου (Δασολόγου), μπόρεσα και ανέτρεξα στις αεροφωτογραφίες του 1945 της περιοχής. 

Με γνώμονα το πάθος μου να ανακαλύψω πού τελικά ήταν εγκατεστημένη η συγκεκριμένη πυροβολαρχία, άρχισα να κάνω περιπάτους σε διάφορα σημεία της περιοχής. Σε μία από τις εξορμήσεις μου βρέθηκα να ακολουθώ έναν δρόμο που δεν είχα ξαναπεράσει ποτέ στη ζωή μου. Ο δρόμος με οδήγησε σε ένα ειδυλλιακό τοπίο με απίστευτη θέα.

Τράβηξα κάποιες φωτογραφίες με το κινητό μου και με αναπτερωμένο ηθικό ξεκίνησα να ψάχνω για τυχόν άλλα στοιχεία. Χωρίς να περάσει πολύς χρόνος διαπίστωσα ότι το συγκεκριμένο σημείο (θέση μάχης πυροβόλου) συνδεόταν με έναν διάδρομο (χαράκωμα), που δυστυχώς έχει επιβαρυνθεί με την εδαφική διάβρωση και έχει δεχτεί χώματα από το έδαφος (επίχωση) και φιλοξενεί πλέον θαμνώδη άγρια βλάστηση και πολύ μικρά δέντρα όπως πουρνάρια κλπ.

Προσπάθησα να ακολουθήσω το χαράκωμα και αφού πέρασα από κάποια ελαφρώς δύσβατα σημεία, έφτασα σχεδόν στο ορεινότερο σημείο του λόφου. Με πάρα πολύ κόπο κατάφερα να περάσω ανάμεσα από αγκαθωτή βλάστηση και πυκνούς θάμνους που έφταναν και ξεπερνούσαν το ύψος μου, στην άλλη πλευρά του λόφου. Ακολούθησα το χαράκωμα για πολύ λίγα μέτρα. Η βλάστηση που είναι πουρνάρια, αγριελιές, σκήνους, βάτα κλπ. έχει πολύ μεγάλη πυκνότητα, γεγονός που καθιστά αδύνατη την ανθρώπινη διείσδυση χωρίς παρέμβαση στο περιβάλλον (κοπή κλαδιών κλπ). Έτσι, αφού κατάφερα και φωτογράφησα αποσπασματικά τα χαρακώματα, μέχρι το σημείο εκείνο που έφτασα, επέστρεψα προς τα πίσω, με ποικίλα συναισθήματα. Από τη μία είχα βρει την πυροβολαρχία ‘’φάντασμα’’ και από την άλλη δεν μπορούσα να την ανακαλύψω ολοκληρωτικά λόγω της βλάστησης.

Ένα ακόμα στοιχείο ότι είχα εντοπίσει την συγκεκριμένη πυροβολαρχία δεν άργησε να έρθει. Δεν ήταν άλλο από τα χρωματικά αποτυπώματα από τις εκρήξεις πάνω στα βράχια, στα σημεία που αυτά δεν είχαν κάλυψη από βλάστηση, (προφανώς από τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς των Γερμανών) και τις πολυάριθμες στρογγυλές τρύπες πάνω σ’ αυτά, από τα πολυβόλα των αεροπορικών επιδρομών.

 Ήδη τα χαμόγελα ήταν εμφανή και οι πρώτες μου σκέψεις ήταν να συνεχίσω την έρευνα με την αποτύπωση των στοιχείων. Με αργά πλέον βήματα και προσπαθώντας να αποτυπώσω με την κάμερα του κινητού μου, όσα περισσότερα στοιχεία μπορούσα για να κάνω πιο εμπεριστατωμένη την έρευνα μου, αναδεικνύοντας την ιστορικότητα της περιοχής, σταμάτησα σε ένα σημείο που μου κίνησε το ενδιαφέρον. Κάποια μεγάλα κομμάτια βράχου που ίσα που φαινόταν από την βλάστηση που υπάρχει, ξεπρόβαλαν προκαλώντας μου περιέργεια και αμέσως με μία πιο προσεκτική ματιά φάνηκαν 5 τρύπες σε σειρά πάνω στο βράχο (Βλ. Εικόνα 5α), που πολύ πιθανόν να ήταν κάποια ριπή από αεροπορικό πολυβόλο

Αφού παραμέρισα λίγα κλαδιά από την θαμνώδη βλάστηση κατάφερα να πλησιάσω το βράχο και είδα ότι λίγο πιο αριστερά από τη ριπή των 5 τρυπών ο σχηματισμός του βράχου μου θύμιζε πλευρά πολυβολείου, ορμώμενος από τις φωτογραφίες μου είχα συλλέξει από το διαδίκτυο από πολυβολείο που σώζεται μέχρι και σήμερα και βρίσκεται στον Αγ. Γεώργιο Κάβο Ληξουρίου Βλ. Εικόνα 10 & Εικόνα 11 και αναφέρεται από τον ιστορικό και τ. Αντιδήμαρχο Ληξουρίου κ. Γεράσιμο Γαλανό.

Εικόνα 10 και 11

Στην συνέχεια της έρευνας μου, με τη βοήθεια της ενδοσκοπικής μου κάμερας κατάφερα να αποκτήσω εικόνα ανάμεσα στους βράχους. Η μετακίνηση των βράχων αυτών είναι εφικτή μόνο με γερανοφόρο όχημα και μάλιστα που να μπορεί να σηκώσει βάρος περίπου 15-20 τόνων, όπως το έχω εκτιμήσει, χωρίς να είμαι ειδικός σε τέτοιου είδους εκτιμήσεις. Με την είσοδο της ενδοσκοπικής κάμερας στην πλευρά που φαίνεται στην εικόνα 5, μπόρεσα να συλλέξω τις παρακάτω φωτογραφίες, στις οποίες διακρίνονται ευκρινέστατα ανθρώπινα οστά και πολεμικό υλικό της Ιταλικής Πυροβολαρχίας.

Πέρα από τις ιστορικές αναφορές στα βιβλία για την ύπαρξη της συγκεκριμένης πυροβολαρχίας και τις ενδείξεις από τις αεροφωτογραφίες του 1945, ένα ακόμα στοιχείο που εμφανίζεται στις φωτογραφίες από την ενδοσκοπική κάμερα είναι τα κράνη των ιταλών στρατιωτών και τα οστά, γεγονός που μαρτυρά την ύπαρξη μαχόμενης στρατιωτικής δύναμης στο συγκεκριμένο σημείο.

Με τις γνώσεις που είχα αποκομίσει στη στρατιωτική μου θητεία ως Καταδρομέας, χωρίς όμως να έχω τις εξειδικευμένες γνώσεις ενός οπλουργού ή πυροτεχνουργού, έχω εντοπίσει και σημειώσει σε κάποιες φωτογραφίες με πιθανόν εκρηκτικές ύλες, όπως βλήματα & χειροβομβίδες, βλ. Εικόνα 13 & Εικόνα 14.

Εικονα 13 και 14

Τα αναφέρω αυτά προκειμένου να επιληφθούν οι κατάλληλες μονάδες του στρατού για ενδελεχή έλεγχο της περιοχής και εφόσον επιβεβαιωθούν τα ανωτέρω, να γίνουν οι απαιτούμενες ενέργειες.

Ο Σκοπός της Αναφοράς, όπως ο ίδιος ο Γεράσιμος Βαρδαραμάτος εξηγεί είναι ο εξής: ‘’Ο εντοπισμός της ανωτέρω πυροβολαρχίας, με το ανεξερεύνητο σημείο του πολυβολείου, μέχρι την ανακάλυψη του από εμένα, πέρα από θέματα ασφάλειας της τοποθεσίας που προκύπτουν από την εύρεση εκρηκτικών υλικών που καθιστούν την απομάκρυνση και εξουδετέρωση τους από τις αρμόδιες υπηρεσίες του στρατού επιβεβλημένη, μας επιτάσσει να δράσουμε και σε άλλες κατευθύνσεις.

Παρακάτω εκθέτω τους σκοπούς της ανάδειξης της συγκεκριμένης περιοχής.

1.   Περισυλλογή και καταμέτρηση των οστών των πεσόντων Ιταλών που έδωσαν προφανώς μάχη ενάντια στους Γερμανούς εισβολείς, Βλ. Εικόνα 12

Εικονα 12

2.   Ταυτοποίηση των οστών και επιστροφή στους οικείους τους, όπου αυτό είναι δυνατόν, για ταφή.

3.   Απόδοση Τιμής στους νεκρούς στρατιώτες της Μεραρχίας ACQUI του συγκεκριμένου πολυβολείου.

4.   Ενημέρωση της σημερινής Μεραρχίας ACQUI αλλά και των εμπλεκόμενων φορέων για την ανακάλυψη του σημείου με τα ευρήματα, που θα αναδειχθούν και καταμετρηθούν  από τις αρμόδιες ελληνικές υπηρεσίες που θα αναλάβουν το συγκεκριμένο έργο.

5.   Ανάδειξη της ιστορικής σημασίας της περιοχής και αν δύναται να χαρακτηριστεί το σημείο ιστορικό.

6.   Παραχώρηση ορισμένων αντιπροσωπευτικών ειδών (πλην πολεμικών) που ενδεχομένως να βρεθούν, στον Πολιτιστικό Σύλλογο προκειμένου να εκτεθούν στο μουσείο που υπάρχει προς τιμή της Μεραρχίας ACQUI.’’

Στο ερώτημα γιατί θεωρούμε ότι είναι ιταλικό το πολυβολείο που εντοπίστηκε ο κ. Βαρδαραμάτος, τονίζει πως:

‘’Στα ευρήματα και στις αναφορές που έχουμε, οι Ιταλοί δεν φορούσαν αρβύλες όπως είχαν οι Γερμανοί και Έλληνες, είχαν ένα υπερυψωμένο είδος παπουτσιού και έχουμε απεικονίσεις από την ενδοσκοπική κάμερα, ενός τέτοιου υποδήματος.  Επίσης, υπάρχουν πάρα πολλά κράνη καταγεγραμμένα με την κάμερα, που έχουν το συγκεκριμένο ιταλικό σχήμα που φαίνεται να φορούν Ιταλοί στρατιώτες, σε ιστορικές πλέον φωτογραφίες που κυκλοφορούν και στο διαδίκτυο.  

Επίσης, πριν από λίγες ημέρες βρήκα ότι υπάρχει στο διαδίκτυο ντοκιμαντέρ του 1960 που μιλούν οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές των γεγονότων (Λοχαγοί Μπρονζίνι, Απολλόνιο, Τομάσι, Τορτόσα, Παμπαλόνι κ.α. όταν βρισκόταν ήδη εν ζωή. Πάνω στην επιτραπέζια τρισδιάστατη απεικόνιση της Κεφαλονιάς έχουν τοποθετήσει σημαιάκια με τις θέσεις της Ιταλικής Μεραρχίας όπου βρίσκεται εμφανέστατα και περίοπτα το συγκεκριμένο πολυβολείο. Παρακάτω σας δίνω και το σύνδεσμο για όποιον ενδιαφέρεται να το δει, γιατί περιλαμβάνει πολύ ωραίες εικόνες και βίντεο του νησιού μας από εκείνη την εποχή''.

Καταλήγοντας, ο κ. Βαρδαραμάτος θέλει να ευχαριστήσει όσους βοήθησαν σε αυτή την έρευνα: ‘’Σε όλη αυτή την προσπάθεια και έρευνα θα ήθελα να ευχαριστήσω για την συνδρομή τους τον αδελφό μου Χρήστο Βαρδαραμάτο, που μου έδωσε πληροφορίες εκείνης της εποχής από ανθρώπους που είχαν ζήσει γεγονότα της Κατοχής και που δυστυχώς δεν βρίσκονται πλέον στη ζωή και τον Αλέξανδρο Χριστοφοράτο από τα Τρωιανάτα, ο οποίος είχε αντλήσει σημαντικές πληροφορίες από τον πατέρα του, όταν αυτός ήταν ακόμη παιδί.  Επίσης έχω έρθει σε επικοινωνία με τον Ακαδημαϊκό Καθηγητή Πέτρο Πετράτο, ο οποίος με βοήθησε σημαντικά στην έρευνα. Σημαντική βοήθεια για την έρευνα έχω λάβει και από το Θεόδωρο Διαμάντη, Φιλόλογο στις Κεραμειές, ο οποίος έκανε και την επιμέλεια της έκθεσης που έχω συντάξει, αλλά και από τον Θεόδωρο Κωστόπουλο, ο οποίος είναι δασολόγος και μου έδωσε τις φωτογραφίες του 1945. Πολύ σημαντικές πληροφορίες άντλησα επίσης από την κα Κλοτίλδη Περότα, η οποία είναι πρόεδρος του Ελληνο-Ιταλικού συλλόγου ‘’Μεντιτερανέο’’ και με έφερε σε επαφή με την Επίτιμη πρόξενο της Ιταλίας στην Κεφαλονιά Κα Γκρατσιέλα Μικελέτη.

Βιβλιογραφία στην οποία στηρίχθηκε η έρευνα

1) «Τα χρονικά της Ιταλικής & Γερμανικής Κατοχής & της Εθνικής Αντίστασης στην Κεφαλονιά & Ιθάκη», τόμος Πρώτος, Εκδόσεις Νοβόλι, βιβλίο του ακαδημαϊκού Σπύρου Δημ. Λουκάτου, σελ. 182-200, 200-208

2) ) «Τα χρονικά της Ιταλικής & Γερμανικής Κατοχής & της Εθνικής Αντίστασης στην Κεφαλονιά & Ιθάκη», τόμος Δεύτερος, Εκδόσεις Νοβόλι, βιβλίο του ακαδημαϊκού Σπύρου Δημ. Λουκάτου, σελ. 59

3) «Η Γερμανο-Ιταλική Σύρραξις εν Κεφαλληνία 1943», Εταιρεία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας – Κ.Π. Φωκά – Κοσμετάτου (1889-1969) – Γενική Επιμέλεια: Γεράσιμος Κ. Αποστολάτος, σελ 20-21

4)

{https://www.youtube.com/watch?v=w9Ja77rcipU}

Ακούστε παρακάτω την συνέντευξη του Γεράσιμου Βαρδαραμάτου στον ραδιοφωνικό σταθμό Inkefalonia Radio 89,2 

[https://soundcloud.com/user-46829938/inkefalonia-89-2-651544709?si=e92e5a5dfb49433cac0c50f3f14dd81b&utm_source=clipboard&utm_medium=text&utm_campaign=social_sharing]

Ευρήματα απο το ενδοσκόπιο