Η απόκτηση φίλων είναι μία από τις σημαντικότερες πηγές ανάπτυξης κοινωνικών δεξιοτήτων των παιδιών. Μέσα από την αλληλεπίδραση με συνομηλίκους μαθαίνουν να μοιράζονται και να εκφράζουν τα συναισθήματα τους. Ακόμα, μαθαίνουν την υπομονή περιμένοντας την σειρά τους, καλλιεργούν και διευρύνουν τα ενδιαφέροντα τους και μαθαίνουν τρόπους γενικότερης συνδιαλλαγής. Οι φιλίες είναι βασικός παράγοντας για την ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης και της αυτοπεποίθησης των παιδιών και για την καλύτερη επαφή με τον συναισθηματικό τους κόσμο. Ένας ουσιαστικός κύκλος φίλων θα προστατεύσει τα παιδιά από πιθανό σχολικό εκφοβισμό.

Αυτό συμβαίνει διότι θα γνωρίζουν που πρέπει να απευθυνθούν αν κάτι συμβεί, όμως κυρίως επειδή θα αναπτύξουν μία υγιή σχέση με τον εαυτό τους που δεν θα επιτρέπει να προσβληθεί από άλλους. Πράγματι, οι μελέτες έχουν δείξει πως τα παιδιά που έχουν ένα ισχυρό κύκλο φίλων είναι λιγότερο πιθανόν να βιώσουν μοναξιά και κατάθλιψη, ενώ έχουν υψηλότερες σχολικές επιδόσεις και διαχειρίζονται καλύτερα τις αλλαγές στην καθημερινή τους ρουτίνα. Όλες αυτές οι δεξιότητες που αναπτύσσονται μέσω της παρέας με συνομηλίκους είναι σημαντικοί παράγοντες που θα βοηθήσουν για μία μετέπειτα χαρούμενη και ψυχικά υγιή ενήλικη ζωή.

Στην βρεφική ηλικία τα παιδιά αλληλεπιδρούν κυρίως με τον ευρύτερο οικογενειακό κύκλο: γιαγιάδες, παππούδες, γονείς και μεγαλύτερα αδέλφια, ενώ η συνδιαλλαγή με «ξένα» παιδιά είναι περιορισμένη. Στην φάση αυτή τα παιδιά χρειάζονται να εξερευνήσουν το περιβάλλον με την ασφάλεια και τη συνδρομή ενός οικείου ενήλικα. Αργότερα, δειλά-δειλά, από την ηλικία του ενός έτους, αρχίζουν να δείχνουν ενδιαφέρον για τα άλλα παιδιά. Είναι η ηλικία που ξεχωρίζουν τα έμψυχα από τα άψυχα ερεθίσματα γύρω τους. Σε αυτή την ηλικία βεβαίως τα παιδιά δεν μπορούν να συνεργαστούν για την ολοκλήρωση ενός παιχνιδιού και είναι η φάση που παρατηρείται περισσότερο διαφωνία και κλάμα αλλά και επιμονή το ένα να διεκδικεί το παιχνίδι από το άλλο.

Το ξεκίνημα της έννοιας της φιλίας ξεκινάει αργότερα, περίπου στην ηλικία των 2-4 ετών, όπου φυσικά βοηθάει και η ανάπτυξη της λεκτικής επικοινωνίας. Στην ηλικία αυτή φιλία σημαίνει μοιράζομαι τα παιχνίδια, χωρίς την βαθύτερη έννοια της φιλίας που αναπτύσσεται αργότερα, αλλά είναι εξίσου σημαντική. Στην προσχολική ηλικία παρατηρείται εναλλαγή του συνεργατικού παιχνιδιού με στιγμές παράλληλου παιχνιδιού, όπου δηλαδή συνυπάρχουν τα παιδιά αλλά υπάρχει ακόμα η έννοια του μοναχικού παιχνιδιού. Κάποιοι χαρακτηρίζουν αυτή την φάση ως στάδιο αλληλεπίδρασης και λιγότερο ως στάδιο δημιουργίας φιλίας. Αυτό ως έναν βαθμό είναι αλήθεια καθώς απουσιάζουν βασικά στοιχεία της έννοιας της φιλίας που αναπτύσσονται αργότερα και οι παρέες είναι παροδικές, χωρίς αυτό να φαίνεται να δημιουργεί ιδιαίτερη δυσκολία στα παιδιά. Ωστόσο, η αξία αυτής της φάσης είναι ιδιαίτερα σημαντική καθώς θέτει τους στυλοβάτες για τις βαθύτερες πτυχές της ουσιαστικής φιλίας.

Αργότερα, στην σχολική ζωή, καλλιεργείται ουσιαστικότερη επικοινωνία στο παιχνίδι των παιδιών, συνεργασία αλλά και συναισθήματα συμπάθειας ή μη. Αυτοί οι παράγοντες θα δώσουν και έναυσμα για την δημιουργία «κολλητών» φίλων. Στα πρώτα χρόνια της σχολικής ζωής παρατηρείται πως αγόρια και κορίτσια συνδιαλέγονται χωρίς ουσιαστικές δυσκολίες. Στην πορεία όμως, γύρω στα 8 έτη, αρχίζουν να διαχωρίζονται οι παρέες με βάση το φύλο κάτι που πιθανόν να κρατήσει ως περίπου τα 11 έτη. Εκείνη την περίοδο είναι που αναπτύσσονται και οι πιο σύνθετες έννοιες της φιλίας όπως είναι η αναγνώριση των προσωπικών αναγκών του άλλου, τα ενδιαφέροντα του καθενός, η παροχή βοήθειας, αλλά και η ιδιοσυγκρασία. Από την ηλικία αυτή και μετέπειτα η φιλία είναι μία σταθερή αξία που βασίζεται στην έννοια της εμπιστοσύνης με ένα πιο ώριμο τρόπο που πλησιάζει ως έναν βαθμό τον τρόπο των ενηλίκων.

Η εφηβεία είναι το στάδιο που χαρακτηρίζεται από έντονο ενδιαφέρον για τις φιλικές σχέσεις. Οι οικογενειακές σχέσεις εδώ πιθανόν να περάσουν «κρίση» καθώς πρωτεύοντα ρόλο διαδραματίζουν πλέον οι φίλοι με τους οποίους οι έφηβοι θέλουν να περνάνε τον περισσότερο τους χρόνο. Εκείνοι θα δώσουν χαρά, λύπη, απογοήτευση, στεναχώρια ή αισιοδοξία, θα βοηθήσουν στην ανάπτυξη της ταυτότητας και θα καθορίζουν για πολλά κρίσιμα χρόνια την ζωή και τις αποφάσεις των παιδιών. Τα βασικά κριτήρια εδώ για την επιλογή των φίλων είναι οι κοινές απόψεις, η αποδοχή, η υποστήριξη, η κατανόηση και η εμπιστοσύνη. Η φιλία φαίνεται ουσιαστικότερη σε αυτό το στάδιο παρά στα προσχολικά χρόνια, όμως και η απογοήτευση είναι μεγαλύτερη όταν κάτι συμβαίνει ή αν κάποια φιλία «χαλάσει». Ο έφηβος χρειάζεται χρόνο να το ξεπεράσει, να το διαχειριστεί και να το κατανοήσει. Η απώλεια αυτή είναι ένα σημαντικό μάθημα ζωής που θα πρέπει να διαχειριστεί ο έφηβος. Καλείται δηλαδή σε αυτό το στάδιο να κατανοήσει και να αποδεχθεί ότι οι σχέσεις δεν έχουν πάντοτε την έκβαση που επιθυμούμε και πως μία σχέση θέλει προσπάθεια και φροντίδα για να διατηρηθεί.

Πώς όμως εμείς ως γονείς μπορούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά μας στην δημιουργία υγιών διαπροσωπικών σχέσεων με συνομηλίκους; Κατά κύριο λόγο με το παράδειγμα μας! Πράγματι, για κάποια παιδιά δεν είναι το ίδιο εύκολο να πλησιάσουν παιδιά, ίσως είναι περισσότερο συνεσταλμένα, ίσως και αγχωμένα από τον φόβο της ενδεχόμενης απόρριψης. Το μυστικό εδώ δεν είναι άλλο από το να εκμεταλλευτούμε την ικανότητα των παιδιών να μας μιμούνται. Το παράδειγμα μας θα τα βοηθήσει, θα ενισχύσει την έκφραση των συναισθημάτων τους δίνοντας σημασία, αξία και σεβασμό στην άποψη τους, στον λόγο τους και στο συναίσθημα τους. Ζητώντας εμείς οι ίδιοι συγνώμη για τα δικά μας λάθη και δείχνοντας ενσυναίσθηση στις διάφορες καταστάσεις. Καλώντας δικούς μας φίλους στο σπίτι και δείχνοντας εμπιστοσύνη στην αξία της κοινωνικής συνδιαλλαγής. Έτσι, τα παιδιά θα μας μιμηθούν και θα εκδηλώσουν παρόμοια συμπεριφορά με τους συμμαθητές τους και με τους φίλους τους. Όμως ακόμα και αν δεν έχουν φίλους, μπορούμε και αυτό να το αντιμετωπίσουμε «αρπάζοντας» κάθε ευκαιρία για κάλεσμα των συμμαθητών στο σπίτι, για συνάντηση με άλλους γονείς και τα παιδιά τους, για συχνή επαφή ακόμα και με άγνωστα παιδιά στην παιδική χαρά ή στην θάλασσα. Επιπλέον, τα παιχνίδια ρόλων είναι ένα ιδιαίτερα χρήσιμο εργαλείο που βοηθάει τα παιδιά να καλλιεργήσουν τις επικοινωνιακές τους δεξιότητες. Μέσω αυτών τα παιδιά μαθαίνουν αυτονόητες για εμάς (όχι όμως για εκείνα) απλές φράσεις για να πλησιάσουν ένα άλλο παιδί. Παραδείγματος χάριν, «θες να παίξουμε;», «πώς σε λένε», «έχεις κάποιο ζωάκι;», «ποιος είναι ο αγαπημένος σου ήρωας;».

Η διατήρηση και η επιλογή των παιδικών φίλων είναι κάτι που απασχολεί, φοβίζει και αγχώνει τους περισσότερους γονείς, χωρίς όμως ποτέ να αναρωτηθούμε για την ενήλικη φιλία. Φαίνεται σαν οι ενήλικοι να πλησιάζουμε την έννοια της φιλίας σαν ένα παιδικό προτέρημα, σαν μία δεξιότητα που πρέπει να μάθουμε στα παιδιά μας και σιγά-σιγά μεγαλώνοντας δεν θα τους χρειάζεται πλέον. Σαν οι φίλοι να είναι συνοδοιπόροι στο μεγάλωμα μας, για το μοίρασμα του γέλιου, του παιχνιδιού, της λύπης ενώ όσο μεγαλώνουμε απομακρυνόμαστε από αυτούς σαν να μην μας είναι πια χρήσιμοι ή σαν πλέον να ξέρουμε να διαχειριστούμε τις καταστάσεις μόνοι μας. Είναι αλήθεια όμως αυτό; Υπάρχει ενήλικας που δεν θέλει να μοιραστεί το γέλιο, την στεναχώρια ή την απογοήτευση με έναν άνθρωπο που τον νοιάζεται και τον εμπιστεύεται; Σίγουρα όχι. Μήπως τελικά η καθημερινότητα, το άγχος και η δουλειά δεν μας αφήνουν περιθώρια να φροντίσουμε και εμείς οι ενήλικες τις σχέσεις μας; Μήπως απλά θέτουμε στα παιδιά μας «απαιτήσεις» για την ανάπτυξη και διατήρηση φιλικών σχέσεων που για μία ακόμα φορά εμείς οι «μεγάλοι» δεν μπορούμε να τηρήσουμε;

Είναι η εποχή με τις μεγαλύτερες μέρες του χρόνου. Ο ήλιος μας κλείνει το μάτι και το καλοκαίρι απέχει μιαν ανάσα. Ας ξεκλέψουμε λίγο χρόνο για να πιούμε έναν καφέ ή για να πάμε μια βόλτα με κάποιον φίλο ή φίλη που έχουμε παραμελήσει. Είναι μια από τις πολλές αθέατες βοήθειες που μπορούμε να προσφέρουμε στα παιδιά μας, αλλά και σε εμάς τους ίδιους.

 Ελένη Φλέβα

Ψυχολόγος ΚΕ.Δ.Α.Σ.Υ. Κεφαλληνίας

Αργοστόλι, Μάιος 2024