Μια διάσταση του παγκόσμιου θέματος της κλιματικής αλλαγής η οποία απασχολεί όλο και περισσότερο πλέον τις σχετικές διεθνείς συνόδους, είναι η έλλειψη «καθαρού» νερού (κατάλληλου για ύδρευση και άρδευση), που γίνεται όλο και εντονότερη. Αυτή όμως συνδέεται και με την εκδήλωση πλημμυρικών φαινομένων λόγω και της κλιματικής αλλαγής. Την στιγμή λοιπόν που κάποιες περιοχές πλήττονται από πλημμύρες, άλλες περιοχές αναζητούν εναγωνίως καθαρό νερό κατάλληλο για ύδρευση και άρδευση. Ειδικά το πιο άμεσο πρόβλημα της ξηρασίας και φυσικά λειψυδρίας για τον άνθρωπο, απασχολεί ήδη τα τελευταία χρόνια την Καλιφόρνια των ΗΠΑ και την πιο κοντινή μας Πορτογαλία ενώ προβλέπεται ότι θα απασχολήσει πολλές μεσογειακές χώρες Ισπανία, Ιταλία, Κύπρος, Τουρκία. Στην Ελλάδα οι βροχοπτώσεις δείχνουν να μειώνονται σε έκταση και να αυξάνουν σε ένταση (γεγονός που προκαλεί μείωση των αποθεμάτων όπως αναλύεται στην συνέχεια), τα αποθέματα νερού στον υδροφόρο ορίζοντα δεν αναπληρώνονται με τους ίδιους ρυθμούς που καταναλώνονται και εξαντλούνται. Οι αιτίες είναι κατά 80% περίπου οι μειωμένες βροχοπτώσεις και κατά 20% περίπου η αύξηση της κατανάλωσης, κυρίως λόγω του αυξανόμενου πληθυσμού με κυριότερο παράγοντα τον τουρισμό σε συγκεκριμένες περιόδους του έτους.

Και αν νομίζουμε ότι αυτά είναι θέματα που δεν μας αγγίζουν, περιοχές στην Ελλάδα που ήδη απειλούνται με μακροπρόθεσμη λειψυδρία (εξάντληση υπόγειων νερών) είναι η Κρήτη, είχαν σοβαρά προβλήματα ο 2018 η Ρόδος, η Τήνος και η Μύκονος, και μεγάλες περιοχές απειλούνται με ερημοποίηση (νησιά Αιγαίου, η Κρήτη, τμήμα της Θεσσαλίας, Ανατολική Στερεά Ελλάδα, Ανατολική Πελοπόννησος). Αλλά έχουμε και ένα παράδειγμα στην δική μας τοπική καθημερινότητα που είναι οι πλημμύρες στην Πύλαρο και η ανάγκη μεταφοράς νερού στην Έρισσο για τις ανάγκες του πληθυσμού και των επισκεπτών κατά την θερινή περίοδο.

Το νερό είναι άφθονο στην επιφάνεια της Γης αλλά δεν είναι όλο «καθαρό», «πόσιμο» ή γενικά κατάλληλο και διαθέσιμο για τις ανάγκες του ανθρώπου. Στην πραγματικότητα το 97% του νερού της Γης είναι αλμυρό, το 2% γλυκό σε κατάσταση μόνιμων πάγων και το κατάλληλο νερό είναι μόνο 1% δηλαδή ουσιαστικά ελάχιστο για τις ανάγκες των δισεκατομμυρίων των ανθρώπων και των καλλιεργειών, βιομηχανικών και λοιπών αναγκών αυτών. Το νερό αποτελεί πόρο ανανεώσιμο, δηλαδή τα αποθέματά του δεν εξαντλούνται συνολικά στον πλανήτη, αλλά δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τον άνθρωπο και τα ζώα αν δεν ικανοποιούν κάποιες προϋποθέσεις ποιότητας.

Οι παγίδες όταν αναλογιζόμαστε την επάρκεια νερού της Ελλάδας και κάθε δεδομένης περιοχής, είναι ότι υπάρχουν πολλές παράμετροι που συνήθως μας διαφεύγουν.

Έτσι υπάρχει η παράμετρος της χρονικής σταθερότητας των βροχοπτώσεων: η σημερινή επάρκεια δεν εξασφαλίζει την αυριανή επάρκεια. Αν το ένα έτος βρέχει αρκετά δεν σημαίνει ότι θα βρέχει κάθε επόμενο έτος αρκετά για να ανανεώνονται τα αποθέματα σε φυσικές ή τεχνητές λίμνες, υδροφόρο ορίζοντα κτλ. Επομένως αν οι ετήσιες βροχοπτώσεις μειώνονται από χρόνο σε χρόνο, τα αποθέματα υπόγειων υδάτων μειώνονται και τελικά εξαντλούνται ή στον «ανοιχτό» υδροφόρο ορίζοντα εισχωρεί υφάλμυρο νερό με αποτέλεσμα την αχρήστευση του (χωρίς κάποια επεξεργασία ή αφαλάτωση).

Η ένταση της βροχόπτωσης: όταν βρέχει πολύ έντονα, το έδαφος δεν έχει τον χρόνο να απορροφήσει όλο το νερό και έτσι αυτό που δεν απορροφάται («πράσινο νερό») ή αποταμιεύεται σε υπόγειους θύλακες, υδροφόρο ορίζοντα, ποτάμια, λίμνες («μπλε νερό») καταλήγει στην θάλασσα και ουσιαστικά «χάνεται» (έως ότου να ξαναβρεθεί στον ουρανό με την εξάτμιση ποσοτήτων θαλασσινού νερού). Έχει υπολογιστεί ότι μόνο το ένα τρίτο περίπου του νερού της βροχής (και γενικά κατακριμνήσεων που συμπεριλαμβάνουν χιόνι, χαλάζι κλπ.) μετατρέπονται σε «μπλε νερό» και μπορεί να αξιοποιηθεί για τις ανθρώπινες ανάγκες.

Άλλες επιμέρους συνέπειες της κλιματικής αλλαγής όπως αύξηση της εξάτμισης: υπάρχουν και άλλα φαινόμενα που περιπλέκουν την κατάσταση, όπως για παράδειγμα με την θερμοκρασία του πλανήτη να αυξάνεται, εξατμίζεται όλο και περισσότερο νερό από το έδαφος, αυτό απορροφά μεγαλύτερη ποσότητα βροχής (όταν υπάρχει επαρκής χρόνος) με αποτέλεσμα να απομένει όλο και λιγότερο «μπλε νερό» κατάλληλο για ανθρώπινη χρήση.

Η ποιότητα του νερού: δεν είναι όλες οι ποσότητες νερού κατάλληλες για ανθρώπινη αστική ή αγροτική χρήση. Νερό το οποίο έχει μολυνθεί για παράδειγμα από φυτοφάρμακα, δεν είναι οικονομικά εφικτό να καθαριστεί σε μεγάλες ποσότητες.

Διαθεσιμότητα ή χωρική επάρκεια: Τα αποθέματα δεν βρίσκονται κατανεμημένα στην επιφάνεια και το υπέδαφος του πλανήτη με τον ίδιο τρόπο που κατανέμονται οι πληθυσμοί, άρα ορισμένες περιοχές πάσχουν από έλλειψη νερού σε μόνιμη βάση (προβλήματα επάρκειας), ενώ σε πολλά αστικά κέντρα κατά τις περιόδους αυξημένης κατανάλωσης δημιουργούνται σοβαρές ελλείψεις (προβλήματα διαθεσιμότητας). Ένας τόπος μπορεί να έχει μόνιμα περίσσευμα καθαρού νερού (π.χ. πλούσια υπόγεια ύδατα ή λίμνες) και την ίδια στιγμή άλλος τόπος μπορεί να έχει μόνιμη έλλειψη (περιοχές με πτωχά υπόγεια αποθέματα ή φυσικούς επιφανειακούς ταμειευτήρες).

Η εφαρμοσιμότητα της αφαλάτωσης: όπως είναι γνωστό οι διαδικασία της αφαλάτωσης είναι μεν εφικτή αλλά έχει μεγάλο κόστος, απαιτεί μεγάλα ποσά ενέργειας, χρειάζεται εγκαταστάσεις και εξειδικευμένο προσωπικό παρακολούθησης, παράγει συμπυκνωμένα σε άλατα «απόβλητα». Είναι σίγουρα πιο οικονομικό να εφαρμόζεται εξοικονόμηση στην χρήση νερού παρά σπατάλη ενέργειας για το φιλτράρισμα θαλασσινού νερού.

Η ιστορική σημασία του καθαρού νερού για τον άνθρωπο  

Η διαχείριση των υδάτινων πόρων είναι θεμελιώδης για την ανθρώπινη κοινωνία και μια από τις πρώτες προκλήσεις που κλήθηκε να αντιμετωπίσει. Από τις πρώτες μόνιμες εγκαταστάσεις του ανθρώπου σε οικισμούς, η ύπαρξη κάποιας πηγής υδάτων είτε επιφανειακών (λίμνες, ποταμοί) είτε υπόγειων (πηγές, πηγάδια) ήταν συνήθως το κρίσιμο κριτήριο για την καταλληλότητα της περιοχής που επιλεγόταν. Όταν με την αύξηση του πληθυσμού σε μια κοινότητα και την μετεξέλιξη σε μικρή και αργότερα μεγαλύτερη πόλη, αύξανε και η ανάγκη για μεταφορά μεγαλύτερων ποσοτήτων νερού. Από την αρχαιότητα λοιπόν οι αρχές προέβαιναν σε απαιτητικά από πλευράς τεχνολογίας και δαπανηρά δημόσια έργα με την μορφή υδραγωγών με υπέργειες κατασκευές (τα γνωστά ρωμαϊκά υδραγωγεία) ή υπόγειες στοές (όπως το Ευπαλίνειο όρυγμα στην Σάμο, χαρακτηρισμένο Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς UNESCO). Ιστορικά, στις περιοχές των νησιών μας όπου δεν υπήρχαν υπόγεια αποθέματα νερού χρησιμοποιούνταν στέρνες (για την αποθήκευση του βρόχινου νερού) δηλαδή μικρές οικιακές ομβροδεξαμενές, ενώ όπου υπήρχαν υπόγεια ύδατα ανοίγονταν πηγάδια (15-40 μέτρα βάθος) για την αξιοποίηση του θυλάκων νερού που βρισκόταν κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Αργότερα με την διαθεσιμότητα τεχνικών και τεχνολογικού εξοπλισμού, την αύξηση των αναγκών σε νερό αλλά και λόγω της μόλυνσης των ανώτερων υπόγειων υδάτων λόγω υπολειμμάτων λιπασμάτων ή φυτοφαρμάκων, πραγματοποιήθηκαν γεωτρήσεις σε μεγαλύτερο βάθος και σε μεγαλύτερους σε όγκο θύλακες νερού. 

Προκλήσεις και Λύσεις

Πολλές λοιπόν είναι οι προκλήσεις για το μέλλον και λίγος ο χρόνος καθώς η λειψυδρία μπορεί να εμφανιστεί κάθε δεδομένη στιγμή. Αντίστοιχα πολλές είναι οι ενέργειες αντιμετώπισης ή ακόμη σημαντικότερα, πρόληψης και αποφυγής των προβλημάτων.

Ο πρώτος άξονας είναι η προστασία της ποιότητας δηλαδή «καθαρότητας» των υδάτων που είναι αποθηκευμένα σε υπόγειους θύλακες, αυτών του υδροφόρου ορίζοντα αλλά και αυτών σε επιφανειακούς ταμιευτήρες λίμνες φυσικές ή τεχνητές, και ποτάμια. Η ρύπανση του περιβάλλοντος από βιομηχανικές-βιοτεχνικές, αγροτικές, οικιακές ή τουριστικές δραστηριότητες πρέπει να ελέγχεται από τις αρχές και τους αρμόδιους φορείς και να εφαρμόζεται από όλους τους εμπλεκόμενους, όχι για την αποφυγή κυρώσεων, αλλά για την ουσία του πράγματος.

Ο δεύτερος άξονας είναι η εξοικονόμηση, η συνετή χρήση του καθαρού νερού για τις ανθρώπινες ανάγκες, για παράδειγμα με εφαρμογή τεχνικών υδροπονίας (καλλιέργειες με το ελάχιστο απαιτούμενο νερό χωρίς απώλειες στο περιβάλλον), με τον περιορισμό των απωλειών του δικτύου (προϋποθέτει την διατήρηση σε καλή κατάσταση του δικτύου ύδρευσης), και τέλος την ευαισθητοποίηση των ανθρώπων για την συνετή χρήση με αλλαγή συνηθειών και ίσως εφαρμογή διατάξεων εξοικονόμησης νερού σε οικιακούς ή επαγγελματικούς χώρους (π.χ. μηχανισμοί ελέγχου ροής σε βρύσες). Ενδεικτικά ο αγροτικός τομέας καταναλώνει περίπου 84% του διαθέσιμου νερού και η ύδρευση περίπου 13% ενώ η βιομηχανία μόνο το υπόλοιπο 3%.

Ο τρίτος άξονας είναι η ανακύκλωση νερού από χρήσεις υψηλότερης ποιότητας/καθαρότητας σε χαμηλότερης ποιότητας: Το «γκρι νερό» είναι το νερό που έχει χρησιμοποιηθεί ήδη μια φορά ως καθαρό/πόσιμο νερό από τον άνθρωπο και προέρχεται από το λουτρό, τα πλυντήρια ρούχων ή πιάτων κ.λπ. (το «γκρι νερό» φαίνεται βρώμικο αλλά ουσιαστικά δεν είναι ακόμη ακατάλληλο για άλλες χρήσεις στην ύδρευση και μπορεί να περιγραφεί ως ανακτημένο νερό) και μπορεί να χρησιμοποιηθεί επί τόπου για χρήσεις που δεν απαιτούν ποιότητα πόσιμου νερού, όπως για παράδειγμα στο καζανάκι της τουαλέτας ή για πότισμα. Η εξοικονόμηση που προκύπτει με βασικά μέτρα είναι έως και 20%, αλλά με σωστή διαχείριση (κάποια επεξεργασία για τον περιορισμό της συγκέντρωσης κάποιων ουσιών όπως το Νάτριο) και έλεγχο ποιότητας, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ευρύτερα όπως στο πότισμα φυτών του κήπου και για άρδευση. Στην Κύπρο αναφέρεται ότι η χρήση του «γκρι νερού» οδήγησε σε μείωση της κατανάλωσης κατά 40%! Ήδη στο πλαίσιο προγράμματος για την ανάπτυξη, βελτιστοποίηση και επίδειξη καινοτόμων και αποδοτικών συστημάτων χαμηλού κόστους για την διαχείριση μη συμβατικών υδάτων σε μεσογειακές περιοχές, από την χώρα μας συμμετέχουν το Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, εταιρείες, μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί και οι Δήμοι Λέσβου, Τήνου και Μυκόνου όπου και θα εγκατασταθούν καινοτόμα συστήματα στα τρία νησιά.

Ο τέταρτος άξονας είναι η εκμετάλλευση ποσοτήτων νερού από βροχοπτώσεις οι οποίες δεν προλαβαίνουν να απορροφηθούν και απορρέουν στην θάλασσα όπως γίνεται σε ένα βαθμό και σήμερα, με την αποταμίευση σε ανοικτούς ταμιευτήρες και σε ομβροδεξαμενές. Μια εμπνευσμένη λύση για το πρόβλημα της έλλειψης νερού μπορεί να συνεισφέρει εν μέρει τουλάχιστον, στην λύση για τα πλημμυρικά φαινόμενα: όταν εκδηλώνονται πλημμύρες σε μια περιοχή, οι υπερβάλλουσες ποσότητες νερού μπορούν να αποθηκεύονται και είτε να προμηθεύουν νερό σε άλλες περιοχές που το έχουν ανάγκη, είτε να χρησιμοποιούνται για τρέχουσες ανάγκες ώστε να μην εξαντλούνται τα υπόγεια αποθέματα νερού (που απαντλούνται διαρκώς με γεωτρήσεις). Αυτή η τακτική έχει εφαρμοστεί σε περιοχές που απειλούνταν από πλημμύρες όπως οι Κάτω Χώρες (“BeNeLux”) και η Ιαπωνία και έχουν δημιουργήσει οι πρώτες συστήματα αποθήκευσης σε κατοικίες και επιχειρήσεις και η δεύτερη υπόγειες δεξαμενές, όπου συλλέγονται τα νερά των πλημμυρών και αργότερα αξιοποιούνται για χρήση.

Εκτός από τον προσεκτικό σχεδιασμό στα πλαίσια της δημόσιας προσπάθειας που πρέπει να είναι διαρκής και να χαρακτηρίζεται από διορατικότητα, είναι σημαντική και η ατομική συμπεριφορά που γίνεται τελικά συλλογική προσπάθεια.

Αλλάζοντας μικρές καθημερινές συνήθειες μπορούμε να εξοικονομούμε τεράστιες ποσότητες καθαρού νερού κάθε μέρα. Αλλά πρέπει να συμμετέχουμε όλοι, μην ξεχνάμε ότι μια μικρή αλλαγή, όταν γίνεται από πολλούς, φέρνει μεγάλα αποτελέσματα!

Τηλέμαχος Μπεριάτος

MSc, Διπλ. Πολιτικός-Δομοστατικός μηχανικός, μέλος ΤΕΕ

Αργοστόλι, Μάιος 2020