ΕΚΘΕΜΑ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2025

Γράφει η Έφορος του Μουσείου

 Δώρα Μαρκάτου

Άρτεμις Μελισσαράτου, Αρόδο στο λιμάνι του  Πειραιά, ελαιογραφία σε καμβά, 45χ70 εκ.,  δωρεά της ζωγράφου, Α.Μ. 303.1969

Ένα από τα πρώτα έργα, που απέκτησε το Κοργιαλένειο Μουσείο πριν το 1971 που άνοιξε τις πύλες του για το κοινό, ήταν και ένας πίνακας της ζωγράφου Αρτέμιδος Μελισσαράτου(υπέγραφε ως Α. Melissarato), τον οποίο η ίδια προσέφερε στο Μουσείο. Πρόκειται για μια θαλασσογραφία που είναι και η μοναδική στις συλλογές του.

            Σε μια στιγμή που ο ήλιος χρυσίζει τον ουρανό, τα απέναντι βουνά και τη θάλασσα, η ζωγράφος αποτυπώνει τη μακριά ουρά των πλοίων , τα οποία περιμένουν τη σειρά τους να εισέλθουν στο λιμάνι του Πειραιά. Οι σκοτεινές σιλουέττες τους προβάλλουν από τα ήσυχα νερά ακαθόριστες στο σημείο της χρυσής τομής. Η οριζόντια τοποθέτησή τους υπογραμμίζει την ακινησία τους, ενώ η εφαρμογή της χρυσής τομής (η τοποθέτηση των πλοίων στο ένα τρίτο του ύψους του πίνακα) χαρίζει στη σύνθεση αρμονία. Η μικρογραφική απόδοση των πλοίων  τονίζει την απόστασή τους από το μάτι του θεατή και δικαιολογεί τον τίτλο Αρόδο στο λιμάνι του Πειραιά, γιατί, σύμφωνα με τη ναυτική ορολογία, δηλώνεται ότι τα πλοία,  βρίσκονται για λίγο ακίνητα, χωρίς να αγκυροβολούν, μακριά από την ακτή, αποκαλύπτει δε την πρόθεση της ζωγράφου να αποδώσει την επίδραση του φωτός στο τοπίο και προπαντός στη θάλασσα, το κύριο θέμα του πίνακα, που κατέχει προνομιακά τα δύο τρίτα της σύνθεσης. Ο ήλιος φαίνεται ότι στέλνει τις ακτίνες του από βορειοανατολικά(σε σχέση με τον θεατή), γι’ αυτό και οι σιλουέτες των πλοίων φαίνονται σκοτεινές, επειδή φωτίζονται σχεδόν από πίσω και ο θεατής βλέπει τη σκιασμένη πλευρά τους. Άλλωστε η σκιά ενός πλοίου στη θάλασσα το επιβεβαιώνει. Η σκοτεινή σειρά των πλοίων χαρίζει στην ιμπρεσιονιστική σύνθεση μια αύρα εξπρεσιονιστική.

            Ιμπρεσιονισμός ονομάζεται η τεχνοτροπία  που μελετά και αποδίδει την στιγμιαία επίδραση του φωτός πάνω στα αντικείμενα. Έτσι αποδίδει όχι τη μορφή των αντικειμένων, όπως την ξέρουμε και όπως την αποδίδει ο ρεαλισμός, αλλά την εντύπωση, δηλαδή, όπως αυτά φαίνονται κάτω από τη διαβρωτική επίδραση του φωτός που διαλύει τα περιγράμματα και απαλύνει ή εξαφανίζει τις λεπτομέρειες, ανάλογα με την έντασή του τη δεδομένη στιγμή της ημέρας. Ο ιμπρεσιονισμός εξάλλου, κατά την προτροπή του Μπωντλαίρ, ενδιαφέρεται να αποδώσει και τη σύγχρονη ζωή, η οποία  άλλαξε δραστικά κάτω από την επίδραση της Βιομηχανικής Επανάστασης, και για τον ίδιο λόγο οι ιμπρεσιονιστές ζωγραφίζουν και βιομηχανικά τοπία. Ο ιμπρεσιονισμός ονομάστηκε και νέα τέχνη, από την άποψη ότι κατάργησε εικαστικές συμβάσεις που ίσχυαν από την Αναγέννηση και μέχρι τότε και οδήγησε στη μοντέρνα τέχνη. Εισηγητής τής νέας τέχνης, χωρίς ποτέ να ενταχθεί ο ίδιος στους ιμπρεσιονιστές, ήταν ο ρεαλιστής Εντουάρ Μανέ. Με το έργο του Πρόγευμα στη Χλόη  (1863) παραβίασε την προοπτική και την ψευδαίσθηση του βάθους, έπλασε τις μορφές επίπεδες σαν τραπουλόχαρτα, απέφυγε τις αντιθέσεις φωτός και σκιάς και εγκαινίασε μια  περίοδο καλλιτεχνικής ελευθερίας.

            Ο ιμπρεσιονισμός ως καλλιτεχνικό ρεύμα εμφανίστηκε το 1874. Αφετηριακό έργο θεωρείται ο πίνακας του Κλώντ Μονέ(1840-1926), Εντύπωση-Ανατολή(Impression-Sunrise) που εκτέθηκε στην έκθεση που οργάνωσε ο καλλιτέχνης μαζί με άλλους φίλους του(Πώλ Σεζάν, Εντγκάρ Ντεγκά, Αρμάν Γκυγιωμέν, Καμίγ Πισαρό, Πιερ-Ωγκύστ Ρενουάρ, Αλφρέ Σισλέ  και η Μπέρτ Μοριζό) στο εργαστήριο του διάσημου φωτογράφου με το ψευδώνυμο Ναντάρ (Γκασπάρ-Φελίξ Τουρνασόν). Αυτή η έκθεση θεωρείται ως η πρώτη ιμπρεσιονιστική έκθεση. Οι ιμπρεσιονιστές ζωγράφοι προσπαθούν να συλλάβουν φευγαλέες εντυπώσεις (Impressions) πολύ γρήγορα, πριν ο ήλιος μετακινηθεί και αλλάξει η γωνία πρόσπτωσης των ακτίνων του και η ένταση  του φωτός. Δηλαδή, οι ιμπρεσιονιστές ζωγράφοι δεν αποδίδουν το τοπίο, αλλά την εντύπωση που τους αφήνει και σε αντίθεση με τους ρεαλιστές ζωγράφους την αποδίδουν ως βίωμα. Γι’ αυτό ο ιμπρεσιονισμός ονομάζεται και υποκειμενικός ρεαλισμός. Η  ιμπρεσιονιστική πινελιά είναι γρήγορη και κοφτή και μοιάζει με μικρό κόμμα.

Η εμφάνιση του ιμπρεσιονισμού θα ήταν αδιανόητη, αν οι ζωγράφοι ήταν υποχρεωμένοι να αναμιγνύουν τα χρώματα στην παλέττα τους. Η ανάπτυξη όμως της χημικής βιομηχανίας, κατά τη δεύτερη Βιομηχανική Επανάσταση στο δεύτερο μισό του δεκάτου ενάτου αιώνα, προσέφερε στους ζωγράφους έτοιμα χρώματα, τα οποία μπορούσαν αυτοί να χρησιμοποιούν απ’ ευθείας από το σωληνάριο και να μη χάνουν χρόνο, ώστε να προλαμβάνουν να συλλαμβάνουν την εντύπωση της  στιγμής. Η κίνηση είναι εγγενής σ’ αυτή  την τεχνική,  γι’ αυτό και οι ιμπρεσιονιστές συχνά ζωγραφίζουν νερά, ποτάμια, λίμνες, θάλασσες, ρυάκια. Η γρήγορη ιμπρεσιονιστική πινελιά μπορεί να αποδώσει άριστα την επιφάνεια του υγρού στοιχείου.    Κατ’ εξοχήν ιμπρεσσιονιστής ζωγράφος θεωρείται ο Μονέ.

            Η Άρτεμις Μελισσαράτου, τρίτη κατά σειρά κόρη του Απόστολου Μελισσαράτου από το Βαλεριάνο του Ελειού, γεννήθηκε το 1908 στη Βράιλα της Ρουμανίας, όπου η οικογένεια Μελισσαράτου είχε εγκατασταθεί  από τον δέκατο ένατο αιώνα. Το 1899 ίδρυσαν εκεί μεγάλη βιομηχανία ζυμαρικών.

             Η Άρτεμις αρχικά φοίτησε στο Institut Sancta Maria από όπου αποφοίτησε το 1927 με Αριστείο Καλών Τεχνών. Το 1933, μαζί με την αδελφή της Μαρία Γ. Τσαούση εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Την επόμενη χρονιά γράφτηκε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών  και από το 1937 παρακολούθησε τα εργαστήρια της Σχολής και αποφοίτησε το 1940.  Καθηγητές της ήταν ο Δημήτριος Μπισκίνης, ο Ουμβέρτος Αργυρός, ο Επαμεινώνδας Θωμόπουλος και ο Κωνσταντίνος Παρθένης. Συνέχισε σπουδές  διαφήμισης στο Παρίσι και το 1951 αποφοίτησε από την Ecole Superieure des Arts et Publicite, ενώ παράλληλα έκανε ελεύθερες σπουδές σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις και στις ΗΠΑ.

            Επηρεάστηκε από τον ιμπρεσιονισμό και οι προσωπικές της αναζητήσεις  γύρω από τα φυσικά ή μεταφυσικά φαινόμενα φωτός την οδήγησαν σε μια ζωγραφική μη διανοητική, στην οποία  προτεραιότητα έχει  ο λυρισμός και το συναίσθημα. Κατ’ εξοχήν τοπιογράφος και θαλασσογράφος,  επιχειρεί, μέσω του χρώματος, να ερμηνεύσει το τοπίο ψυχολογικά, ενώ  ασχολήθηκε και με την προσωπογραφία.  Εκφράστηκε με διάφορες τεχνικές και στα έργα της συγκαταλέγονται ελαιογραφίες, υδατογραφίες, σχέδια, παστέλ, μονοτυπίες και αφίσσες.

Ήδη από  τη δεκαετία του σαράντα άρχισε μεγάλη εκθεσιακή δραστηριότητα και συνεξέθεσε με μεγάλα ονόματα της νεοελληνικής τέχνης. Για παράδειγμα το 1945 έλαβε μέρος στην έκθεση του Παρνασσού μαζί με Βάσω Κατράκη, Γιάννη Μόραλη, Γιάννη Σπυρόπουλο και Δανιήλ, ενώ το 1948 συμμετέσχε στην έκθεση του Ζαππείου μαζί με  Κ. Παρθένη, Ν. Χατζηκυριάκο – Γκίκα, Γ. Τσαρούχη, Γ. Μόραλη, Ν. Εγγονόπουλο, Γ. Γαΐτη.  Το 1962 οργάνωσε την  πρώτη ατομική της έκθεση στην Αίθουσα Τέχνης, «Νέες Μορφές», και το 1970 στην «Galerie Internationale» της Νέας Υόρκης. Έλαβε μέρος σε πολλές ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα, στις ΗΠΑ και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες (Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ελβετία, Ισπανία, Λουξεμβούργο, Σουηδία, Νορβηγία). Έλαβε μέρος στις Πανελλήνιες εκθέσεις 1948, 1963 και 1975. Το 2005 και το 2007 οργανώθηκαν στην Αθήνα, στην Αίθουσα τέχνης «Ζυγός»,  αναδρομικές εκθέσεις. Από 13 Δεκεμβρίου 2008 έως και 4 Ιανουαρίου 2009, ο Δήμος Αργοστολίου με την τιμητική συνδιοργάνωση του Πολιτιστικού Συλλόγου Ελειού, «Ιωάννης Φωκάς», οργάνωσε έκθεση στην οποία εκτέθηκαν 26 πίνακες, τους οποίους δώρισε στον Δήμο ο ανιψιός της ζωγράφου, Δημήτριος Τσαούσης. Έργα της επίσης εκτέθηκαν στην έκθεση Σκιά της Δημοτικής Πινακοθήκης Αθηνών, από 26 Σεπτεμβρίου έως 26 Νοεμβρίου 2023, με την οποία προβλήθηκαν πρωτοπόρες γυναίκες ζωγράφοι, των οποίων το έργο, για διάφορους λόγους και κυρίως επειδή ήταν γυναίκες, δεν έγινε ευρέως γνωστό.

Σημαντικοί Έλληνες και ξένοι τεχνοκρίτες ασχολήθηκαν μ ε το έργο της Μελισσαράτου, ώστε σήμερα ο ερευνητής, εκτός από τα δημοσιεύματα στον Τύπο,  να έχει στη διάθεσή του  και πολλούς καταλόγους. Για το έργο της  έλαβε πολλές διακρίσεις, χρυσά, αργυρά και χάλκινα μετάλλια, πανελλήνια και διεθνή βραβεία. Αναφέρω ενδεικτικά ότι το 1962 τιμήθηκε μ ε τον Σταυρό του Τάγματος Ευποιίας, που απονέμεται σε γυναίκες για τη φιλανθρωπία τους ή την προσφορά τους στα Γράμματα και στις τέχνες. Η ίδια μετεκπαιδεύτηκε σε θέματα υγειονομικής εικαστικής διαφώτισης και υπηρέτησε στην Υγειονομική Σχολή Αθηνών ως προϊσταμένη του καλλιτεχνικού τμήματος και ως διευθυντικό στέλεχος στο Υπουργείο Κοινωνικών Υπηρεσιών (1951-1969).

Έργα της  βρίσκονται στη Γαλλία, στη Ρουμανία και σε πολλές ιδιωτικές και δημόσιες συλλογές στην Ελλάδα. Πέθανε στην Αθήνα το 2002. ‘Ηταν μέλος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος (ΕΕΤΕ).  Υπήρξε μία χαμηλών τόνων εξέχουσα φυσιογνωμία της τέχνης και είναι μαζί με την  Ντιάνα Αντωνακάτου οι μόνες δόκιμες (σπουδασμένες), προσεισμικών γενεών  Κεφαλονίτισσες ζωγραφοι, οι οποίες αντιπροσωπεύονται στις συλλογές  του Κοργιαλενείου Μουσείου. Για την Ντιάνα ετοιμάζουμε το καλοκαίρι ειδικό αφιέρωμα, στο πλαίσιο της πρακτικής του μουσείου να προβάλλει  τους καλλιτέχνες των οποίων κατέχει έργα και ειδικά τη γυναικεία καλλιτεχνική και χειροτεχνική δημιουργία.  Θα ήταν ευχής έργο, αν αντιπροσωπεύονταν κι άλλες Κεφαλονίτισσες καλλιτέχνιδες στις συλλογές του Μουσείου, ώστε τα έργα τους να  λάβουν μια θέση ανάμεσα στα πολλά άλλα δημιουργήματα των γυναικών του νησιού και να προβληθούν όπως τους αξίζει.

Πηγές - Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Αρχείο Κοργιαλενείου Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου

Ιωάννου Σταματάκου, Λεξικόν της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήναι, Εκδοτικός Οργανισμός «Ο Φοίνιξ» Ε.Π.Ε., 1971, σ. 582.

Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών, τόμος 3, Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος «Μέλισσα», 1999, σ. 97-98 (λήμμα Χ(άρις) Χ(ελιώτη).

Τζέημς Χ. Ρούμπιν, Ιμπρεσιονισμός, μετάφρ. από το πρωτότυπο Impressionism,  Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., 1999, διάσπαρτα.

Τετράπτυχο, Artemis Melissarato (1908-2002), αναδρομική έκθεση, Αργοστόλι, 2008(κείμενο Δημήτρη Τσαούση).

Heraklionartgallery.gr/artist/melissaratoy-artemis(προσπέλαση 20.1.2025).

Kefalonitis.com/αρχείο/έργα-της-αρτέμιδος-μελισσαράτου-της λουΐζας-μοντεσάντου-στον -δήμο-αργοστολίου(προσπέλαση 24.1.2025).