Για την παγκόσμια ημέρα ψυχικής υγείας

Από μια ασκούμενη ψυχολόγο

Γράφει η Μαρία Γαρμπή,

φοιτήτρια Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών

ασκούμενη στην Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας Κεφαλονιάς – Ζακύνθου – Ιθάκης  

ΑμΚΕ «ΜΕΤΑΒΑΣΗ»

Η κυρία Χ είναι 40 χρονών και εργάζεται σε ασφαλιστική εταιρία σε μια υψηλόβαθμη θέση, την οποία κατέκτησε με πολλή και σκληρή προσπάθεια. Είναι αφοσιωμένη στην καριέρα της και την επαγγελματική της ανέλιξη και για αυτό δεν έχει πολλές στενές επαφές με άλλα άτομα στη ζωή της, καθώς η δουλειά της από τη μία απορροφά μεγάλο μέρος από τον χρόνο και την ενέργειά της, με αποτέλεσμα να μην της μένουν πολλά περιθώρια για κοινωνικές συναναστροφές, αλλά και, από την άλλη, εμποδίζει γενικά την καλλιέργεια σχέσεων, αφού οι περισσότεροι άνθρωποι την βλέπουν ανταγωνιστικά και την ζηλεύουν, όπως η ίδια υποστηρίζει. Κάποια στιγμή, η κυρία Χ έρχεται σε επαφή με έναν «ειδικό» ο οποίος της αναφέρει κάτι για μια ασθένεια και προσπαθεί να της εξηγήσει ότι-για φαντάσου!- δεν την λένε κυρία Χ ούτε εργάζεται σε ασφαλιστική εταιρία ούτε κόπιασε τόσο για την θέση της στην εταιρία αυτή ούτε την ζηλεύουν οι άνθρωποι γύρω της.

Κάπως έτσι είναι η πρώτη επαφή των ατόμων με σχιζοφρένεια με την θεραπεία.

Η σχιζοφρένεια είναι μία ψυχική νόσος, η κατεξοχήν διαταραχή της αντίληψης και επηρεάζει επίσης τη σκέψη, το συναίσθημα, την βούληση και τη συμπεριφορά των ασθενών και γενικότερα την ποιότητα ζωής τους προκαλώντας τους μεγάλη γνωστική, κοινωνική, επαγγελματική και διαπροσωπική δυσλειτουργία. Το άτομο με σχιζοφρένεια αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα διαστρεβλωμένη, διαμορφώνοντας, ουσιαστικά, έναν δικό του μικρόκοσμο και συγκροτώντας ολόκληρη την ταυτότητά του μέσα σε αυτόν. Σε αυτό συμβάλει καθοριστικά η εκδήλωση ορισμένων συμπτωμάτων της ασθένειας-όπως οι ψευδαισθήσεις, οι παραληρητικές ιδέες, οι εμμονές, οι υπερσυσχετίσεις- για τα οποία, όμως, το άτομο δεν έχει επίγνωση. Για το ίδιο αυτά που βιώνει, τα ερεθίσματα που λαμβάνει από το περιβάλλον του σύμφωνα με τα οποία δομεί την καθημερινότητά του και οι σκέψεις που κάνει σχετικά με αυτά, είναι τόσο αληθινά και αδιαμφισβήτητα, όπως ακριβώς είναι για όλους μας οι συνθήκες που διαμορφώνονται στις ζωές μας. Καθώς εξελίσσεται, η ασθένεια καταβάλλει το άτομο και το αδρανοποιεί σε μεγάλο βαθμό. Πολλές φορές βλέπουμε άτομα που λέμε ότι «είναι βυθισμένα στην ασθένειά τους». Αυτό, όμως, είναι περισσότερο αποτέλεσμα της απουσίας θεραπείας και της απομόνωσης. Η θεραπευτική και κοινωνική πλαισίωση των ατόμων με ψυχικές διαταραχές συμβάλλει καθοριστικά στο να διατηρηθούν τα άτομα ενεργά στη ζωή και την κοινωνία όσο περισσότερο γίνεται.

Γίνεται, επομένως, φανερό ότι η αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της νόσου είναι η μία όψη του νομίσματος, η διαχείριση της οποίας αφορά τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Τα άτομα με ψυχικές ασθένειες, όμως, έχουν να αντιμετωπίσουν και κάτι ακόμα, εξίσου σημαντικό: το κοινωνικό στίγμα, η διαχείριση του οποίου αφορά την κοινωνία στο σύνολό της. Η απεικόνιση της ψυχικής ασθένειας στη σκέψη της κοινής γνώμης ελάχιστα έχει αλλάξει στο πέρασμα των αιώνων. Ψυχικά πάσχοντες σκιαγραφούνται ως τρελοί, παράξενοι, αλλοπρόσαλλοι άνθρωποι και, πάνω από όλα, επικίνδυνοι. Είναι αλήθεια ότι στο μυαλό του κόσμου σχιζοφρένεια και έγκλημα είναι δυο έννοιες αλληλένδετες. Πολύ συχνά πιστεύεται ότι η σχιζοφρένεια, όπως βέβαια και άλλες ψυχικές διαταραχές, προκαλεί τη βίαιη και επικίνδυνη συμπεριφορά του ατόμου. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, στους σχιζοφρενείς – που χαρακτηρίζονται από μεγάλη λειτουργική έκπτωση – ταιριάζει περισσότερο η εικόνα ασθενών που έχουν οι ίδιοι ανάγκη βοήθειας και υποστήριξης για την καθημερινή τους διαβίωση και λιγότερο η εικόνα του βίαιου εγκληματία. Πρόκειται για μία κυρίως ιατρική κατάσταση που ταλαιπωρεί τους ίδιους τους παθόντες και όχι την κοινότητα. Σπάνια θα βλάψουν άλλα άτομα και μόνο αν αυτά γίνουν επιθετικά απέναντί τους ή αν τους απευθυνθούν γενικά με διφορούμενη συμπεριφορά· συνθήκες που μπορεί να πυροδοτούσαν οποιονδήποτε άνθρωπο και όχι μόνο έναν ασθενή. Άλλωστε, μελέτες επιπολασμού παραβατικότητας μεταξύ σχιζοφρενών, έχουν δείξει πολύ μικρά ποσοστά ασθενών να έχουν εμπλακεί σε οποιαδήποτε παράνομη πράξη ή να έχουν διαπράξει κάποιο σοβαρό αδίκημα.

Από την άλλη, η έννοια της τρέλας κουβαλάει ένα τεράστιο ιστορικό, κοινωνικό, ψυχικό φορτίο το οποίο φυσικά επωμίζεται ο κάθε άνθρωπος που θα χαρακτηριστεί με αυτόν τον τρόπο. Είναι άδικο να χρησιμοποιείται μια λέξη με τόσο αρνητική χροιά για την περιγραφή των εκδηλώσεων μιας ιατρικής ουσιαστικά κατάστασης, η οποία μάλιστα είναι και αντιμετωπίσιμη στο κατάλληλο θεραπευτικό πλαίσιο. Συνήθως, όταν μιλάμε για «τρελούς» έχουμε όλοι μας ήδη χαραγμένη στο μυαλό μας μια πολύ συγκεκριμένη εικόνα, η οποία θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην πραγματικότητα θολώνει την αληθινή εικόνα της ψύχωσης ως ασθένεια. Ο «τρελός» του 21^ου αιώνα της δυτικής κοινωνίας μπορεί να μην καίγεται στην πυρά όπως συνέβαινε κατά τον Μεσαίωνα, σίγουρα όμως παραμερίζεται από το κοινωνικό σύνολο ως κάτι το ακατανόητο και γίνεται αυτόματα αντικείμενο φόβου, απαξίωσης ή ακόμα και χλευασμού· κάτι που γίνεται κομμάτι της καθημερινότητάς του.

Έτσι, οι ψυχικά πάσχοντες βρίσκονται εν τέλει αντιμέτωποι με δύο «ασθένειες»: την ψυχική διαταραχή καθαυτή, αλλά και το στίγμα, που εκφράζεται είτε με τον μύθο της επικινδυνότητας είτε με τον φόβο της τρέλας. Δημιουργείται, έτσι, στο κοινωνικό σύνολο ακόμη και στις μέρες μας η νοοτροπία της αποφυγής και απομόνωσης των ατόμων αυτών και ως τρόπος αντιμετώπισης του προβλήματος προτιμάται η καταστολή τους, συχνά σε κλειστές δομές, όπως τα ψυχιατρικά ιδρύματα, ώστε να μπορέσει η υπόλοιπη κοινωνία «αμόλυντη», πλέον, να εξακολουθήσει να ευημερεί. Οι εμπειρίες, ωστόσο, των ανθρώπων από ψυχιατρικές νοσηλείες- ακόμα και σήμερα που η ψυχιατρική μεταρρύθμιση έχει προχωρήσει βελτιώνοντας τις συνθήκες διαβίωσης των ασθενών σε τέτοιου τύπου δομές - είναι τρομερά ψυχοπιεστικές αφήνοντας δια παντός το σημάδι τους στον ψυχισμό τους, ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα ή την αναγκαιότητά τους. Ακόμα, όμως, και αν δεν βρεθούν σε κλειστές δομές, το κοινωνικό σύνολο προτιμά γενικά να κρατά σε απόσταση τα άτομα αυτά, που ήδη δυσκολεύονται λόγω της εκάστοτε ασθένειας να συνάψουν διαπροσωπικούς δεσμούς με τους γύρω τους, με αποτέλεσμα να καταλήγουν μόνα κλεισμένα στα σπίτια τους. Στην «Μετάβαση» άκουσα για άτομα - κάποια από τα οποία είχα και την τύχη να γνωρίσω - που είχαν να περάσουν την εξώπορτα του σπιτιού τους 10,20,30 χρόνια! Δύσκολο να το συνειδητοποιήσει κανείς…

Παρόλα αυτά, ένα άτομο με σχιζοφρένεια δεν απεκδύεται των υπολοίπων ανθρωπίνων χαρακτηριστικών του. Όπως ακριβώς κάθε άνθρωπος, έχει ανάγκη για αγάπη, επικοινωνία, συντροφικότητα, υποστήριξη, φίλους, οικογενειακούς δεσμούς, κοινωνική ζωή, εργασία, προσωπική έκφραση κάθε μορφής. Έχει ενδιαφέροντα, έχει επιθυμίες, έχει όνειρα, είτε περισσότερο είτε λιγότερο ρεαλιστικά. Ίσως να του είναι δύσκολο να τα εκφράσει και ίσως να είναι και σε εμάς δύσκολο να τα κατανοήσουμε, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι αξίζει να τα αγνοούμε. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι η σχιζοφρένεια, όπως και οποιαδήποτε άλλη ψυχική ασθένεια, πάντα με την κατάλληλη θεραπεία και φροντίδα, δεν καταβροχθίζει το άτομο που πάσχει. Έχει διαφορά αν βλέπουμε τον κάθε άνθρωπο ως ολότητα, ένα τμήμα της οποίας αφορά και την ασθένεια, και όχι την ασθένεια ως χαρακτηριστικό που υπερκαλύπτει οποιαδήποτε άλλη πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξής του. Εξάλλου, ακόμα και το κάθε σύμπτωμα κρύβει ένα μοναδικό, υποκειμενικό βίωμα και εκφράζει έμμεσα μια υποκειμενική ανάγκη του κάθε ατόμου.

Ερχόμενη στην «Μετάβαση» για την πρακτική μου, πέρα από την εκπαίδευσή μου, είχα πολύ ξεκάθαρο μέσα μου κι έναν ακόμα στόχο: να προσπαθήσω να καταπολεμήσω και τα προσωπικά μου στερεότυπα για τους ψυχικά πάσχοντες. Όλοι μας είμαστε φορείς της γενικότερης κουλτούρας της κοινωνίας μέσα στην οποία μεγαλώνουμε. Είμαστε, επομένως, αναπόφευκτα και φορείς των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων που συντηρούνται μέσα σε αυτήν. Στο χέρι μας, όμως, είναι να προσπαθήσουμε να δούμε τα πράγματα γύρω μας από μια άλλη οπτική και να δώσουμε μια ευκαιρία σε ανθρώπους και καταστάσεις πριν λάβουμε θέση απέναντί τους, ειδικά όταν αυτοί έχουν την μεγαλύτερη ανάγκη κατανόησης. Εξάλλου, η ψυχική νόσος, τελικά, είναι πολύ κοντά μας, περισσότερο από ό,τι νομίζουμε. Εάν ανοίξουμε τα μάτια μας, πολλοί από εμάς ίσως δούμε ότι γνωρίζουμε ένα συγγενή, ένα φίλο, ένα γείτονα που παλεύει ή ξέρει κάποιον άλλον που παλεύει για την ψυχική του υγεία. Γιατί, λοιπόν, να συνεχίσουμε να περιθωριοποιούμε την ψυχική νόσο αντί να προσπαθήσουμε να την καταλάβουμε, κάνοντας τις ζωές κάποιων συνανθρώπων μας λίγο πιο υποφερτές;

{https://www.youtube.com/watch?v=lTq2Iuyk1s8}