Ομιλία που ειχε εκφωνηθει 10 Απριλίου 2006 στα Ντομάτα για τη μνημη του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε', του Θεοφραστου Χαρτουλιάρη

10 Απριλίου 2006  

Τούτος ο τόπος τα Ντομάτα της Κεφαλληνίας και αυτή η ημερομηνία η 10^η Απριλίου, καθώς συνδυάζονται σήμερα με την εδώ Αρχιερατική Θ.Λειτουργία και την εδώ παρουσία όλων μας φέρνουν 185 χρόνια πίσω στα δραματικά γεγονότα του 1821, τα οποία οδήγησαν στην ελευθερία το σκλαβωμένο Έθνος μας.

Είναι η ημερομηνία του απαγχονισμού του Οικουμενικού Πατριάρχου Γρηγορίου Ε΄ του Ιερομάρτυρος και Εθνομάρτυρος στην Κεντρική Πύλη του Πατριαρχείου και ο χώρος τούτος σχετίστηκε κατά παράδοξο τρόπο με αυτή τη θυσία. Θα ανατρέξουμε με πολύ συντομία σε πρόσωπα και γεγονότα.

Ο μαρτυρικός αυτός Πατριάρχης, κατά κόσμο Γεώργιος Αγγελόπουλος, εγεννήθη στη Δημητσάνα της Αρκαδίας το 1745. Μετά από σπουδές τις οποίες εσυνέχισε και αργότερα εκάρη Μοναχός στη Μονή των Στροφάδων, στα γνωστά νησάκια νοτίως της Ζακύνθου, λαβών το όνομα Γρηγόριος. Λίγο αργότερα έρχεται στη Σμύρνη, όπου χειροτονείται Διάκονος και Ιερεύς και αργότερα Αρχιερεύς Σμύρνης 1785. Το 1797 εκλέγεται παμψηφεί Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Παντού η δράσις του πλουσιωτάτη, το έργο του πολυσχιδές, ο βίος του ανεπίληπτος. Λόγω όμως των δυσκόλων περιστάσεων και της έλλειψης εμπιστοσύνης των Τούρκων στο πρόσωπό του, εξορίζεται 2 φορές από το θρόνο στο Άγιο Όρος, όπου έζη βίον ασκητικόν και επραγματοποίησε σημαντικότατο έργον. Δεκέμβριο του 1818-19 ανακαλείται και αποκαθίσταται δια δευτέραν φοράν από την εξορία στο θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως. Όμως η κατάστασις συνεχώς όλο και χειροτερεύει καθώς η Υψηλή Πύλη έχει αντιληφθει ότι ετοιμάζεται Πανελλήνιος εξέγερσις.

Με την έναρξη της Επαναστάσεως στη Μολδοβλαχία συνελήφθη και εφυλακίσθει ο Μητροπολίτης Εφέσου Διονύσιος Καλλιάρχης, την δε επομένη αποκεφαλίσθησαν όλοι οι εν Κωνσταντινουπόλει επιφανείς, οι έχοντες συγγενείς στη Μολδοβλαχία. Κατά τη Γ΄Εβδομάδα των Νηστειών εφυλακίσθεισαν άλλοι δύο από τους Συνοδικούς Αρχιερείς, ο Νικομηδείας Αθανάσιος και ο Δέρκων Γρηγόριος. Ο Πατριάρχης διεμαρτυρήθει στην Υψηλή Πύλη υπέρ της αθωότητος των τριών Αρχιερέων, αλλ΄αντί απαντήσεως έμαθε ότι συνελήφθη και ο Αγχιάλου Ευγένιος. Συγχρόνως η Υψηλή Πύλη υποχρέωσε τον Πατριάρχη να εκδόσει αφορισμό εναντίον του Υψηλάντου και των συν αυτώ. Τη 31^η Μαρτίου έφθασε η είδηση στην Υψηλή Πύλη για την έκρηξη της Ελληνικής Επαναστάσεως στην Πελοπόννησο. Ο Σουλτάνος, πάνω στην οργή του έπαυσε 2 Μεγ.Βεζύριδες επειδή κρατούσαν στάση επιείκειας απέναντι στους Χριστιανούς και εκάλεσε τον Σεϊχουλισλάμη, τον Μουσουλμάνο πνευματικό αρχηγό των Τούρκων, που ελέγετο Χατζή Χαλήλ και του εζήτησε να εκδώσει φετφα, δηλαδή διάταγμα για κήρυξη ιερού πολέμου εναντίων των Χριστιανών. Ο Πατριάρχης Γρηγόριος πληροφορηθείς το διάβημα τούτο, έσπευσε στο σπίτι του Σεϊχουλισλαμη μαζί με τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Πολύκαρπο και άλλους ακόμη και τον έπεισαν με επίκληση της δικαιοσύνης του Προφήτη, να μην εκδώσει το φετφά. Εκείνος πείσθηκε, με αποτέλεσμα να πληρώσει την άρνησή του στο Σουλτάνο με εξορία και καθ΄οδόν δολοφονία. Ο νέος Σεϊχουλισλάμης εξέδωκε τον φετφα και άρχισε το μακελειό στην Πόλη, όπου σμήνη βαρβάρων άρχισαν να οργιάζουν σε βάρος του λαού. Μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα αποφασίστηκε η έκδοση του αφορισμού, σαν έσχατο μέσο καταπραύνσεως του Σουλτάνου, αφού συγκλήθηκε προηγουμένως στο Πατριαρχείο μεγάλη σύσκεψη στην οποία πήραν μέρος οι Συνοδικοί Αρχιερείς και 49 λαϊκοί. Το πρωί της Μεγάλης Δευτέρας αποκεφαλίζεται ο μέγας διερμηνέας Κωνσταντίνος Μουρούζης, σφαγιάσθησαν ή απαγχονίσθηκαν και άλλοι επίσημοι, ιδίως οι εκ Πελοποννήσου καταγόμενοι. Την νύχτα της Κυριακής των Βαΐων προς Μεγάλη Δευτέρα. Ο αφορισμός ήρθη κρυφά στο Πατριαρχείο από τον ίδιο τον Πατριάρχη Γρηγόριο, με την παρουσία άλλων 6 Συνοδικών Μητροπολιτών, των Καισαρείας, Δέρκων, Εφέσου, Χαλκηδόνος, Νικομηδείας και Νικαίας. Το αφοριστικό κάηκε και διαβάστηκε ειδική ευχή.(Στο θέμα αυτό όμως θα επανέλθουμε και στη συνέχεια). Οι εξελίξεις είναι ταχύτατες. Το Μέγα Σάββατο έλαβε ο Πατριάρχης διαταγή να παραγγείλει στους Χριστιανούς να προσέλθουν μεν στην Εκκλησία κατά την ημέρα του Πάσχα, να επιστρέψουν δε αμέσως στα σπίτια τους χωρίς χαιρετισμούς και ανταλλαγή επισκέψεων. Ταυτόχρονα ο Πατριάρχης απέκρουε τις έντονες και επανειλημμένες συστάσεις της Ρωσικής Πρεσβείας και των προκρίτων ομογενών, όπως διαφύγει δι΄ ασφαλούς οδού και σωθή, λέγων «Μη με παρακινείτε εις φυγήν. Πως θα εγκαταλείψω το ποίμνιόν μου; Είμαι Πατριάρχης δια να σώσω τον λαόν μου, όχι δια να τον ρίψω εις τας μάχερας των Γενιτσάρων. Ο θάνατός μου θα χρησιμεύσει περισσότερο ή η ζωή μου. Οι ξένοι Χριστιανοί ηγεμόνες δεν θα ίδωσι με αδιαφορίαν την εν προσώπω μου ύβριν της Πίστεώς των. Εκ δε των Ελλήνων οι άνδρες των όπλων θα μάχονται με απελπισίαν , ήτις συχνά χαρίζει την νίκην. Όχι δεν θα χρησιμεύσω ως περίγελος του κόσμου, δεν θα ανεχθώ διερχόμενος δια των οδών της Οδησσού ή της Κερκύρας ή του Αγκώνος να με δακτυλοδείκτουν λέγοντες, ιδού ο φονεύς Πατριάρχης. Υπάγω όπου με καλεί η μεγάλη μοίρα του Έθνους μου και ο Πάνάγαθος Θεός, ο Έφορος των θείων και των ανθρωπίνων πραγμάτων.»

Ό,τι προέβλεπεν ο Γρηγόριος τούτο εγένετο μετά πρωτοφανούς αγριότητος και θηριοδίας. Την 10^ην Απριλίου, ημέραν του Πάσχα, ήρθε στον Πατριαρχικό Ναό και ετέλεσσε τη θεία Λειτουργία με αταραξία και ηρεμία μεγαλειώδη, την οποία διέκοπτε μόνο η συγκίνηση και τα δάκρυα. Μετά το πέρας απεσύρθη στο Πατριαρχείο. Κατά την ιδία εκείνη ημέρα του Πάσχα και περί ώρα 10^η προμεσημβρινή του ανήγγειλαν ότι ήλθαν στο Πατριαρχείο και τον ζητούν ο μέγας διερμηνεύς Σταυράκης Αριστάρχης και ο Τούρκος γενικός γραμματέας του Υπουργείου Εξωτερικών. Ο διερμηνέας μετέβη στην αίθουσα των συνεδριάσεων της Ι.Συνόδου και προσκαλέσας εσπεευσμένος τους Αρχιερείς ανέγνωσε σουλτανικό φιρμάνι δια του οποίου ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄ επαύετο ως ανάξιος του Πατριαρχικού θρόνου, αγνώμων προς την Υψηλην Πύλην και άπιστος.

Ο έκπτωτος Πατριάρχης συλληφθείς αμέσως υπό των παρισταμένων Γενιτσάρων απήχθη εις τας φυλακάς Μποσταντζήμπαση, όπου αφού υποβλήθηκε σε πολυώδυνα βάσανα και εμπαικτικές ερωτήσεις ετήρησε αξιοθαύμαστη σιωπή, την οποία διέκοψε μόνο μια φορά, όταν στις προτροπές των βασανιστών να αρνηθεί την πίστη στον Χριστό και να σωθεί απήντησε «Ο Πατριάρχης των Χριστιανών Χριστιανός αποθνήσκει».

Μετά από μερικές ώρες οδηγήθηκε από πολυάριθμη φρουρά στην αποβάθρα του Φαναρίου. Νομίζοντας ότι εκεί ήταν ο τόπος της εκτελέσεώς του σήκωσε τα μάτια του στον ουρανό και αφού έκανε το σημείο του Σταυρού εγονυπέτησε και έκλεινε τον αυχένα προς αποκεφαλισμόν. Αφού όμως εσύρθη από τους δήμιους, και διαπομπεύτηκε μέσω πολυάριθμου τουρκικού πλήθους μέχρι το Πατριαρχείον όπου και τον απαγχόνισαν στη μεσαία πύλη αυτού. Έκτοτε η πύλη αυτή παραμένει κλειστή. Κατά την τελευταία προ του απαγχονισμού του στιγμή, άπλωσε τα χέρια του ευλόγησε όλους τους πιστούς και είπε: «Κύριε Ιησού Χριστέ, δέξαι το πνεύμα μου». Επί του ασπαίροντος σπαράσσοντος ακόμη σώματος του αοιδίμου Γρηγορίου ο Τούρκος Φρούραρχος ανήρτησε χάρτη, επί του οποίου ανεγράφετο η αίτία της καταδίκης του. Ανάμεσα στα γραφόμενα και η πρόταση «…κατά τα φαινόμενα αυτός ο ίδιος (ο Πατριάρχης) όπισθεν των παρασκηνίων έδρα κρυφίως ως αρχηγός της επαναστάσεως…».

Το νεκρό σώμα του Γρηγορίου παρέμεινε στην αγχόνη τρεις ημέρες. Μάταια ο νέος Πατριάρχης Ευγένιος προσπάθησε να αγοράσει τούτο για ενταφιασμό. Την 13^η Απριλίου οι Εβραίοι αφού αγόρασαν αυτό αντί οκτακοσίων γροσίων έσυραν αυτό αλαλάζοντες επί των λιθοστρώτων δρομίσκων του Φαναρίου, μέχρις ότου αφού κουράστηκαν έρριψαν αυτό υβρίζοντες στη θάλασσα. Τότε ο δήμιος αφού μπήκε σε καΐκι έσυρε με σχοινί τα σκήνωμα του Πατριάρχη, προσέδεσε στη συνέχεια μεγάλο λίθο στο λαιμό του και αφού το διετρύπισε επανειλημμένως με μάχαιρα για να καταβυθιστεί, άφησε αυτό και ανεχώρησε. Το λείψανον στη συνέχεια ανεδύθη άγνωστον πώς και προσήγγισε σε κάποιο ελληνικό πλοίο «Άγιος Νικόλαος» του οποίου κυβερνήτης ήταν ο από τα Ντομάτα της Κεφαλληνίας καταγόμενος Νικόλαος Σκλάβος, ο οποίος λίαν παρακινδυνευμένος ανέσυρε από τα νερά του Βοσπόρου το σκήνωμα του Πατριάρχη στις 16 Απριλίου με τη βοήθεια και των συμπατριωτών του ναυτών και αφού κατασκεύασαν πάνω στο πλοίο πρόχειρα το φέρετρο που αργότερα έφερε εδώ στο Ναό του χωριού του για ανάμνηση και ευλογία, ετοποθέτησαν το σκήνωμα εντός αυτού και κατευθύνθηκαν στην Οδησσό της Ρωσίας, όπου ετάφη με μεγάλες τιμές στις 19 Ιουνίου 1821. Εντύπωση δε επροξένησε το ότι παρά το χρόνο που μεσολάβησε (70 ημέρες) οι παριστάμενοι είδον το σκήνος τούτο, ως ομολογεί ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων, σώον και ακέραιον και όχι ως τόσου χρόνου νεκρόν. Κατά το έτος 1871 επί τη συμπληρώσει 50ετηρίδος από της ενάρξεως του Αγώνα ανεκομίσθη το ιερόν του Πατριάρχου Λείψανον από την Οδησσό στην Αθήνα, όπου μεγαλοπρεπώς κατετέθη στον Ι.Ναό της Μητροπόλεως των Αθηνών.

Πριν ολοκληρώσουμε την μνείαν αυτήν δίκαιον είναι να διευκρινήσουμε το περί αφορισμού σημείον, επειδή πολύς λόγος έχει γίνει στο παρελθόν περί αυτού. Όλα τα ιστορικά στοιχεία, παλαιά έγγραφα και επώνυμες μαρτυρίες προσώπων που έζησαν τα γεγονότα ομοφώνως καταλήγουν στο συμπέρασμα, ότι ήταν ο μόνος τρόπος για να ρίξει ο Πατριάρχης στάχτη στα μάτια του τυράννου και να αποφευχθούν οι σφαγές κατά του άμαχου πληθυσμού. Αναφέρουμε εν περιλήψει δειγματοληπτικώς μόνον μερικά τέτοια στοιχεία: α) Έγραφε ο Αλέξανδρος Υψηλάντης στους Σουλιώτες: «Ο Πατριάρχης βιαζόμενος υπό της Πόρτας σας στέλλει αφοριστικά και εξάρχους, παρακινώντας σας να ενωθείτε με την Πόρταν. Εσείς όμως να τα θεωρήσετε αυτά ως άκυρα, καθότι γίνονται με βίαν και δυναστείαν και άνευ της θελήσεως του Πατριάρχου». Β)Ο Ρήγας Παλαμήδης, βουλευτής στην ελεύθερη πλέον Ελλάδα, κατά την συνεδρίαν της Βουλής τη 3^η Αυγούστου 1864 απεκάλυψε τα εξής: «ο λαλών είχε την τιμή να ιδή τον αείμν.Πατριάρχη Γρηγόριο κατά τις 14 Μαρτίου 1821, τη προσκλήσει αυτού, όταν ενώ είχεν εκδώσει την επίτιμον εκείνη εγκύκλιον (τον αφορισμόν δηλαδή) μετά παλλούσης καρδίας μοι ενεχείρισε δυο πατριαρχικά παραινετικά έγγραφα, δια να σπεύσω να τα στείλω εις Πελοπόννησον προς τους αοιδίμους Μητροπολίτας Παλαιών Πατρών Γερμανόν και Τριπόλεως, του Δανιήλ. Έπραττε δε τούτο, συνεπεία της εγγυήσεως που είχε δώσει η Πύλη υπέρ όλου του Έθνους «ιδίως δια την Πελοπόνησσον. Ο δε Παναγιώτης Σούτσος που παρίστατο κατά αυτήν την συνάντηση υπογραμμίζει ότι ο Πατριάρχης μετά δακρύων ικέτευε τον Παλαμήδην να μεταφέρει τα έγγραφα. Τους εξήγησε δε ο ίδιος ο Πατριάρχης ότι όλα γίνονται «ένεκα της αναποδράστου ανάγκης του να σώσει το Έθνος από της επικείμενης σφαγής, ρίπτων τοιουτοτρόπως στάκτην εις τα όμματα των τυράννων» και κατέληξε: «Εξεδώκαμεν αφορισμόν κατά του ενόπλου Γένους φοβούμενοι την σφαγήν του άλλου άοπλου Γένους. Πορεύεσθε εις Πελοπόννησον και αναγγείλατε εις τον Παλαιόν Πατρών και άλλους Ιεράρχας, ότι η ευλογία εμού επί τα έργα των χειρών του Ελληνικού λαού. Πολεμείτε τον Αγαρηνό». Πρόκειται δηλαδή για τον διπλό ρόλο που οφείλει να τηρεί ο κάθε Πατριάρχης μέχρι σήμερα για αν μπορεί να διακονεί το γένος την Ορθοδοξία από αυτό το εξαιρετικά δύσκολο μετερίζι. Γι΄αυτό και κάποιες ενστάσεις περί του αντιθέτου, ότι δηλαδή ο Πατριάρχης μπορούσε να είχε ενεργήσει και διαφορετικά (απόψεις Κορδάτου, Σκαρίμπα κλπ) από την σημερινή έρευνα θεωρούνται ξεπερασμένες. Θα ήτο παράληψις αν στο σημείο αυτό δεν αναφέραμε το ποίημα του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη για τον Γρηγόριο τον Ε΄στα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών που καταλήγει με τον στίχο: « Μη λησμονείτε το σχοινί, παιδιά του Πατριάρχη!»… Είναι γνωστό ότι την ημέρα της απαγγελίας του ποιήματος ο Βαλαωρίτης υπέστη το πρώτο καρδιακό επεισόδιο από τη συγκίνηση. Γράφοντας στη συνέχεια στις 29 Απριλίου 1872 στο φίλο του Α. Λασκαράτο:

«ότι δια να εκφωνήσω το ποίημά μου εκείνο εις το ύπαιθρον, εμπρός εις μυριάδας ακροατών, υποκάτω από τη φλόγα του Αθηναϊκού ηλίου, με την αναπόφευκτον συγκίνησιν…ολίγον έλειψε να αποθάνω από μία συγκοπή της καρδίας…»

δ) Και ο Τούρκος ιστορικός Ντζέβντετ πασάς αναγνωρίζει πως ο αφορισμός συνετέλεσε στο να σωθεί η ζωή των Χριστιανών.

Η Εκκλησία δια τον ανεπίληπτον βίον, το έργον, την προσφορά και τη θυσία Του ανεγνώρισε Αυτόν Άγιον, τιμώσα την Μνήμην Αυτού κατά την σημερινή Ημέρα (10^η Απριλίου), την ημέρα δηλαδή του Μαρτυρικού Του Τέλους.

Η ελεύθερη Πατρίδα για να τον θυμάται έστησε Ανδριάντες, ονόμασε οδούς, οργανώνει εκδηλώσεις.

Η Κεφαλλονιά μας έχει και αυτή το δικό της Αναμνηστικό, το πιο ακριβό από όλα. Είναι το ταπεινό αυτό φέρετρο, στο οποίο ανεπαύθη μετά από όλον τον κατατρεγμό, τον προ και μετά τον θάνατο κατατρεγμό, το Μαρτυρικό Εκείνο Σκήνωμα. Εάν για το φέρετρο του Παλαμά δικαίως ελέχθη ότι σ΄αυτό ακουμπά η Ελευθερία της Ελλάδος, για τούτο θα λέγαμε ότι μέσα σε αυτό Ανεγεννήθη η Ελευθερία της Ελλάδος. Θα είναι δε τούτο πάντοτε συνυφασμένο στη μνήμη μας με το μεγάλο και ευσεβές και τολμηρό τέκνο των Ντομάτων, τον Καπετάνιο Νικόλαο Σκλάβο και τον Ι.Ναό που βρισκόμαστε, ο οποίος είναι αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου, έξωθεν του οποίου, είναι εξαιρετική η τιμή, σώζεται και ο τάφος του αείμνηστου Πλοιάρχου με σχετική επιγραφή.

Παρετηρήσαμε εισερχόμενοι εντοιχισμένο ανάγλυφο της γαλέρας «Άγιος Νικόλαος» και την κάτωθεν επιγραφή: «Ο Ι.Ναός ανεκηρύχθη Εθνικόν Μνημείον το 1958. Το ανωτέρω πλοίον «ο Άγιος Νικόλαος» του Πλοιάρχου Νικολάου Σκλάβου του ανασύροντος εκ των υδάτων του Βοσπόρου το σκήνος του Οικουμενικού Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε΄ εν τω 1821 έτει .

Αλλά και το μοναδικής καλλιτεχνικής αξίας τέμπλο του Ιερού αυτού Ναού με σκαλίσματα βάθους 23 εκατ. μαρτυρεί τη σημασία που απέδιδαν στον Ναό με το πολύτιμο Κειμήλιο οι προπάτορες αυτής της περιοχής.

Στο σημείο αυτό οφείλουμε όλοι να συγχαρούμε τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτην μας για την πρωτοβουλία που ανέλαβε να επαναφέρει τον Εορτασμό αυτό, καθώς και το εκκλησιαστικό Συμβούλιο του Ι.Ναού και το Δήμο Λειβαθούς για την συνδιοργάνωση.

   Θα ήταν μεγάλη παράλειψη πριν κλείσουμε να μην αναφέρουμε ότι και οι Τούρκοι φρόντισαν επιμελώς να έχουν και αυτοί το δικό τους αναμνηστικό από αυτή την ιστορία ή μάλλον να το έχουν για εμάς. Το στενό δρομάκι που είναι η οδός του Οικουμενικού μας Πατριαρχείου και που ονομαζόταν παλαιά «Οδός Πετρί Καπού» το μετονόμασαν σε οδό Σαντραζαμ Πασά. Αυτός ο ‘’τρανός’’ πασάς, που ήταν ανώτερος των άλλων, διότι κατείχε και τη βασιλική σφραγίδα του Σουλτάνου, ήταν αυτός που διέταξε τον απαγχονισμό του Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε΄. Αυτή είναι και η ονομασία της οδού του Πατριαρχείου μας. Οδός Σαντραζάμ Πασά. Όμως αυτά εμάς δεν μας πτοούν. Εμείς ξέρουμε από το παράδειγμα του Πατριάρχου μας και όχι μόνον, ότι τον Σταυρό σίγουρα θα ακολουθεί η Ανάστασις.

                                                                        Ευχαριστώ

                                                         Θεόφραστος Χαρτουλιάρης