«Βαρδιόλες» ονομάζονται οι οχυρωμένες σκοπιές που λειτουργούσαν ως επιτηρητικά φυλάκια, οι οποίες ανεγείρονταν στις ακτές των Επτανήσων (ειδικά σε Κεφαλονιά, Ζάκυνθο, Κύθηρα) κυρίως κατά την Ενετοκρατία (1500-1797) από το τέλος του 16ου έως τις αρχές του 18ου αιώνα, και χρησιμοποιήθηκαν έως τα μέσα του 18ου όταν η πειρατεία άρχισε να εκλείπει. Ο σκοπός ανέγερσης τους ήταν η επιτήρηση της κυκλοφορίας πλοίων σε απόσταση από τις ακτές και εντός των θαλάσσιων περασμάτων (π.χ. μεταξύ Κεφαλονιάς και Ζακύνθου) καθώς και έγερση συναγερμού σε περίπτωση προσέγγισης εχθρικών δυνάμεων ή επιδρομής πειρατών (κυρίως σε περίπτωση αποβίβασης στις ακτές). Η ονομασία πιθανά προέρχεται από την ιταλική/ενετική λέξη guardia (ο φρουρός, η φρούρηση, η σκοπιά) ή guardiola (το φυλάκιο, ο χώρος της σκοπιάς).

Παλιότερες μορφές οχυρών παρατηρητηρίων αποτελούσαν οι βίγλες κατά την Βυζαντινή εποχή, ενώ υπάρχει και το παράδειγμα της Χίου που οι λεγόμενες «βίγλες» βρίσκονται επίσης στις ακτές, έχουν την μορφή και μέγεθος πύργων και είναι της περιόδου 1346-1566 (Γενουοκρατία). Σύμφωνα με την ιστοσελίδα www.kastra.eu (η οποία χρησιμοποιεί πληροφορίες και από την «Ιστορία της Κεφαλονιάς» τόµος Α΄, Γεώργιος Ν. Μοσχόπουλος, Αθήνα 1985), στην Κεφαλλονιά η κατασκευή των παράκτιων οχυρώσεων αποφασίστηκε το 1540 και ολοκληρώθηκε πριν το 1571, σε απογραφή του 1584 αναφέρεται ότι στην νήσο υπάρχουν 129 βαρδιόλες ενώ σήμερα εντοπίζονται τα απομεινάρια από περίπου δέκα. Αυτές της Ζακύνθου χρονολογούνται πιθανά στα μέσα του 18ου αιώνα (1768-1770, Διονύσης Α. Ζήβας) επομένως είναι μάλλον νεότερες. Η βαρδιόλα της Ιθάκης είναι πιθανά ακόμη νεότερη και ενδεχομένως ανεγέρθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα (βάσει και μιας επιγραφής στο υπέρθυρο που αναφέρει το έτος 1816). 

Αυτά τα φυλάκια τοποθετούνταν σε αποστάσεις μεταξύ τους που εξασφάλιζαν οπτική επαφή και επικάλυψη τομέων παρατήρησης, και ουσιαστικά αποτελούσαν ένα δίκτυο έγκαιρης ειδοποίησης ώστε να κινητοποιηθεί η άμυνα της νήσου και να κατευθυνθεί χωρίς χάσιμο χρόνου στο σημείο εκδήλωσης της εχθρικής ενέργειας. Η επικοινωνία μεταξύ τους και μεταξύ αυτών και των μεγαλύτερων φυλακίων με μορφή αμυντικών πύργων ή οχυρών (όπως οι «βίγλες») όπου στάθμευαν στρατεύματα, γινόταν πιθανά με φρυκτωρίες, με χρήση κώδικα σημάτων, την ημέρα χρησιμοποιώντας καπνό και την νύχτα φλόγες, ή πιθανότερα αγγελιοφόρων.  

Τα γενικά χαρακτηριστικά τους ήταν το μικρό μέγεθος (μικρή επιφάνεια κάτοψης και χαμηλό ύψος), η τοποθέτηση τους στον χώρο με τρόπο ώστε να μην γίνονται εύκολα αντιληπτές από απόσταση αλλά διατηρώντας ευρύ οπτικό πεδίο και επαρκή κάλυψη του τμήματος της ακτής αρμοδιότητας τους, η θέση και οι διαστάσεις των ανοιγμάτων (μικρές προφυλαγμένες θυρίδες παρατήρησης ή οπλοθυρίδες και είσοδοι), το τετράγωνο ή πολυγωνικό περιτύπωμα και η θολωτή σφαιρική ή κωνική στέγη, τα υλικά κατασκευής που αποτελούνταν από «αργούς» λίθους (ακατέργαστοι λίθοι κατάλληλοι όμως για δόμηση) με χρήση κονιαμάτων ως συνδετικό υλικό και επιχρισµάτων κυρίως στην στέγη.

Μεταξύ 2021-2023 πραγματοποιήθηκε επίσκεψη εκτός των άλλων σε τρεις σωζόμενες σε καλή κατάσταση στην Κεφαλονιά (θέση Πινιατώρου στην περιοχή της Λάσσης, Πόρτο Αθέρα, παραλία Κουτσουπιάς) καθώς και στην μία διατηρημένη αν και διαφορετικής περιόδου και σκοπού, στην Ιθάκη (θέση Σκίνος). Επίσης πραγματοποιήθηκε επίσκεψη σε τρεις καλά διατηρημένες βαρδιόλες στην Ζάκυνθο και σε μια στα Κύθηρα (στον οικισμό Αβλέμονα) και παρατίθενται εδώ συνοπτικές περιγραφές και φωτογραφίες για σκοπούς σύγκρισης.

Ενετική βαρδιόλα, θέση «Πινιατώρου» περιοχή Λάσση, Κεφαλληνία

Το κτίσμα βρίσκεται στην δυτική πλευρά της χερσονήσου του Αργοστολίου, στις νότιες ακτές της Κεφαλονιάς, έχει εξαγωνική κάτοψη και θολωτή κωνική στέγη, ενώ η είσοδος είναι προσανατολισμένη στην μη εκτεθειμένη βορειοανατολική πλευρά καθώς ο τομέας παρατήρησης αφορούσε την είσοδο στον φυσικό λιμένα του Κόλπου Αργοστολίου. Το κτίσμα έχει ανακατασκευαστεί στο παρελθόν καθώς είχε υποστεί μερική κατάρρευση, με αλλοίωση όμως των αρχικών χαρακτηριστικών του, οι εξωτερικές επιφάνειες των τοίχων έχουν επενδυθεί με επίχρισμα και η στέγη με πέτρινες πλάκες.

Πρέπει να σημειώσουμε ότι το σχήμα του είναι αρκετά περίπλοκο σε σχέση με άλλες σωζόμενες παρόμοιες κατασκευές σε Κεφαλονιά, Ζάκυνθο και Κύθηρα, ίσως λόγω της θέσης του στα όρια της πόλης του Αργοστολίου και του λιμένα που ίσως εξυπηρετούσε την προβολή ισχύος στους επισκέπτες.

Ενετική βαρδιόλα, θέση «Πόρτο Αθέρα», Κεφαλληνία    

Το κτίσμα βρίσκεται στην δυτική ακτή της Κεφαλονιάς, στο βόρειο τμήμα της χερσονήσου της Παλικής, έχει ορθογωνική κάτοψη και θολωτή πυραμιδοειδή στέγη, ενώ η είσοδος είναι προσανατολισμένη στην μη εκτεθειμένη νότια πλευρά, καθώς ο τομέας παρατήρησης αφορούσε την είσοδο του όρμου του Αθέρα. Η στέγη έχει διαρρηχθεί προφανώς από την επίδραση περιβαλλοντικών παραγόντων, αλλά κατά τα λοιπά το κτίσμα διατηρείται σε καλή κατάσταση αν και η προσέγγιση σε αυτό είναι δύσκολη.

Ενετική βαρδιόλα, θέση «Κουτσουπιά», Κεφαλληνία

Το κτίσμα βρίσκεται περίπου στο μέσον των ανατολικών ακτών της Κεφαλονιάς, έχει ορθογωνική κάτοψη και θολωτή ημισφαιρική στέγη, ενώ η θύρα και μια από τις θυρίδες είναι στραμμένες ανατολικά προς το πεδίο παρατήρησης, την ανοιχτή θάλασσα έως την νήσο Ιθάκη ελέγχοντας εμμέσως και την κίνηση στον δίαυλο. Είναι η καλύτερα διατηρημένη βαρδιόλα σήμερα αλλά και η περισσότερο απομακρυσμένη και δύσκολα προσεγγίσιμη. Από το παρατηρητήριο αυτό το πρωί της 7ης Οκτωβρίου 1571 οι σκοποί θα παρακολουθούσαν την χριστιανική αρμάδα να κατευθύνεται στην νικηφόρα μάχη..

Βαρδιόλα, θέση «Σκίνος», Ιθάκη

Το κτίσμα βρίσκεται στην θέση Σκίνος της Νότιας Ιθάκης, έχει κυκλική κάτοψη και θολωτή, παραβολική στέγη, ενώ η θύρα είναι προσανατολισμένη νότια και οι δύο θυρίδες προς το πέλαγος αλλά και το θαλάσσιο στενό που σχηματίζεται ανάμεσα στην Ιθάκη και την νήσο Άτοκο, ελέγχοντας και την προσέγγιση στον Κόλπο του Μώλου και το Βαθύ. Ενδεχομένως ανεγέρθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα και αποτελούσε φυλάκιο για την επιτήρηση της εισόδου πλοίων στον Κόλπο και τελικά στον λιμένα.

Είναι πολύ καλά διατηρημένη και μάλλον η μοναδική που έχει απομείνει στην Ιθάκη, αλλά κατά την διάρκεια της επίσκεψης διαπιστώθηκε οριζόντια ρηγμάτωση κοντά στην βάση της, στην βόρεια και βορειοδυτική πλευρά (η αποκόλληση λίθων και κονιάματος κατά μήκος των αρμών είναι εμφανής στην φωτογραφία, στο χαμηλότερο σημείο της βαρδιόλας). Λόγω της σχετικά λεπτεπίλεπτης κατασκευής της απαιτούνται εργασίες αποκατάστασης πριν οι βλάβες μεγεθυνθούν και οδηγήσουν σε κάποια μερική ή καταστροφική αστοχία.

Ενετική βαρδιόλα, θέση «Μικρό Νησί (Πλατύς γιαλός)», Ζάκυνθος    

Το κτίσμα βρίσκεται στην ανατολική ακτή της Ζακύνθου, στο βόρειο τμήμα της χερσονήσου της Παλικής, έχει ορθογωνική κάτοψη και θολωτή πυραμιδοειδή στέγη, ενώ η είσοδος είναι προσανατολισμένη στην μη εκτεθειμένη ανατολική πλευρά. Το κτίσμα διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση και η προσέγγιση σε αυτήν είναι εύκολη και άμεση.

Ενετική βαρδιόλα Αγ.Χαραλάμπους, θέση «Κυψέλη (Μπελούσι)», Ζάκυνθος    

Το κτίσμα βρίσκεται στην ανατολική ακτή της Ζακύνθου, στο βόρειο τμήμα της χερσονήσου της Παλικής, έχει ορθογωνική κάτοψη και θολωτή πυραμιδοειδή στέγη, ενώ η είσοδος είναι προσανατολισμένη στην μη εκτεθειμένη νοτιοανατολική πλευρά. Το κτίσμα διατηρείται σε καλή κατάσταση και η προσέγγιση σε αυτό είναι εύκολη.

Ενετική βαρδιόλα, θέση «Γιδάκι (Κόλπος Τσιλιβή)», Ζάκυνθος    

Το κτίσμα βρίσκεται στην ανατολική ακτή της Ζακύνθου, έχει ορθογωνική κάτοψη και θολωτή πυραμιδοειδή στέγη, ενώ η είσοδος είναι προσανατολισμένη στην μη εκτεθειμένη νοτιοανατολική πλευρά, καθώς ο τομέας παρατήρησης αφορούσε την προσέγγιση στους όρμους Μπούκα και Τσιλιβή. Το κτίσμα διατηρείται σε καλή κατάσταση, έχει αναπαλαιωθεί τα προηγούμενα χρόνια, και η προσέγγιση σε αυτό είναι εύκολη και άμεση.

Βαρδιόλα, οικισμός Αβλέμονας, Κύθηρα   

Το κτίσμα βρίσκεται στο μικρό λιμάνι του Αβλέμονα το οποίο κατά την Ενετοκρατία αλλά και την Αγγλοκρατία αποτελούσε τον κύριο λιμένα της νήσου, έχει ορθογωνική κάτοψη και στέγη με σχήμα κυλινδρικού θόλου, ενώ η θύρα είναι προσανατολισμένη νότια, προς την είσοδο του όρμου. Ενδεχομένως αποτελούσε φυλάκιο για την επιτήρηση του λιμένα.

Πρόκειται για πολύ καλά διατηρημένη κατασκευή, πιθανά κατόπιν εργασιών αποκατάστασης στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν.

Τηλέμαχος Μπεριάτος

(πρώτη δημοσίευση: Οκτώβριος 2021) 

(είναι ελεύθερη η αναδημοσίευση όλου ή μέρους αλλά σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να αναφέρεται ο δημιουργός)

Εικόνες: