Ανάδειξη Μνημείων στρατιωτικής αρχαιολογίας Β’Π.Π. στην Κεφαλονιά με αφορμή την συμπλήρωση 80 ετών (το 2023) από τα γεγονότα της Μεραρχίας "Acqui" (Σεπτέμβριος 1943)

Τον Σεπτέμβριο 2023 συμπληρώνονται 80 χρόνια από τα θλιβερά γεγονότα που έλαβαν χώρα στην Κεφαλονιά κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (γνωστά ως «Σφαγή της Μεραρχίας Άκουι» ή «Σφαγή της Κεφαλονιάς») και περιλαμβάνουν τις μάχες μεταξύ των πρώην συμμάχων του Άξονα αλλά και τον χαμό του μεγαλύτερου μέρους της Ιταλικής 33ης Μεραρχίας Ορεινού Πεζικού “Acqui” (33a Divisione di fanteria da Montagna "Acqui", το όνομα της οποίας προέρχεται από την πόλη “Acqui Terme” ή «Θερμά Νερά» όπου σχηματίστηκε ο αρχικός πυρήνας της επιπέδου Ταξιαρχίας, το 1821). Αυτή η καταστροφή, έγκλημα πολέμου, βρίσκεται ανάμεσα στις ελάχιστες αυτού του μεγέθους στην διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου σε όλον τον κόσμο.

Η Μεραρχία “Acqui” είχε τοποθετηθεί στην Κεφαλονιά για να εξασφαλίζει την κάλυψη της ελληνικής χερσονήσου καθώς το νησί εκτός του εξαιρετικού φυσικού λιμένα που παρείχε προστασία σε πλοία του στόλου και νηοπομπές και ακόμη αποτελούσε σταθμό υδροπλάνων ως άριστο υδατοδρόμιο, είχε σημαντική θέση που συνέδεε την Ιταλία με την Ελλάδα ελέγχοντας την πρόσβαση στον Πατραϊκό/Κορινθιακό Κόλπο και στην κεντρική ελληνική ενδοχώρα, επίσης εξασφάλιζε τον κάθετο διάδρομο από Αδριατική προς Λιβύη (σημαντικότατος λόγω της άρνησης του θαλάσσιου διαδρόμου του δυτικού Ιονίου που κάλυπταν οι εγκατεστημένες συμμαχικές βάσεις αεροπορίας και ναυτικού στην Μάλτα). Μόνο ένα σύνταγμα της (το 18ο) και ένα τμήμα πυροβολικού είχαν αποσπασθεί στην Κέρκυρα και μικρότερα τμήματα στην Ζάκυνθο και την Λευκάδα. Η δύναμη της Μεραρχίας όπως είχε καταγραφεί στα τέλη του 1942 ήταν 16.467 άνδρες (708 αξιωματικοί και 15.759 υπαξιωματικοί και οπλίτες). Κατά τις μάχες μεταξύ 13-22 Σεπτεμβρίου 1943 σκοτώθηκαν περίπου 1.300 ενώ τις επόμενες ημέρες έως τις 26 Σεπτεμβρίου 5.000 περίπου εκτελέστηκαν στην ξηρά και άλλοι 3.000 περίπου πνίγηκαν στην θάλασσα σε πλοία που ναυάγησαν κυρίως λόγω προσκρούσεων σε θαλάσσιες νάρκες από λάθος (κατά την επικρατέστερη εκδοχή).

Ακόμη και σήμερα επισκέπτονται την Κεφαλονιά απόγονοι των στρατιωτών και ναυτών που ήταν τοποθετημένοι εδώ, για να δουν τα σημεία που έλαβαν μέρος μάχες και να αποτίσουν φόρο τιμής στους χαμένους συγγενείς τους. Σήμερα το σύνολο των μνημείων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στα νησιά μας, κυρίως οχυρωματικά έργα («μόνιμα» και «εκστρατείας») αλλά και ναυάγια στον βυθό της θάλασσας, παραμένει εν πολλοίς άγνωστο στους περισσότερους. Ακόμη και για τα πιο γνωστά από αυτά υπάρχει αποσπασματική εικόνα και πολλές φορές και σύγχυση, ελλιπής πληροφόρηση ή παραπληροφόρηση. Τα μνημεία αυτά υπόκεινται στην φθορά αλλά ακόμη σημαντικότερα στην λήθη του χρόνου..

Καθώς λιγότερο ένα έτος απομένει για την συμπλήρωση 80 ετών από τα θλιβερά γεγονότα που αφορούν τον χαμό χιλιάδων ανδρών της Ιταλικής Μεραρχίας ως αφορμή, μια προσπάθεια διατήρησης και ανάδειξης των σημαντικότερων από αυτά θα μπορούσε αφενός να διαφυλάξει την ιστορική μνήμη και αφετέρου να κοινωνήσει τα διδάγματα από αυτά τα ιστορικά γεγονότα στους κατοίκους και στους επισκέπτες του νησιού. Και στην πραγματικότητα χρειάζονται πολύ λίγα για να επιτευχθούν τόσα πολλά! Με την συνεργασία των τριών Δήμων της Κεφαλονιάς και αυτού της Ιθάκης, τουλάχιστον για κάποια από τα περισσότερο διατηρημένα και αντιπροσωπευτικά από αυτά, μπορεί να εξασφαλιστεί η συνεργασία των ιδιοκτητών των εκτάσεων στις οποίες βρίσκονται, για την ελεύθερη πρόσβαση συνεργείου καθαρισμού και επισκεπτών, ένας στοιχειώδης καθαρισμός από απορρίμματα-προσχώσεις-βλάστηση, βασική σήμανση των χώρων και οργάνωση επισκέψεων ώστε να γίνουν γνωστά στους δημότες και στους επισκέπτες. (*Πριν από όλα αυτά πρέπει να έχουμε υπόψη ότι σε αυτές τις περιοχές μπορεί να βρίσκονται ακόμα διάσπαρτα Εκρηκτικά Κατάλοιπα Πολέμου και αυτό απαιτεί προσοχή κατά την προσέγγιση - βλέπε οδηγίες στο τέλος - και ενδεχομένως μακροπρόθεσμα έλεγχο των θέσεων από ειδικά συνεργεία του στρατού.)  

Έτσι ανάμεσα στα πολλά μνημεία που σώζονται ακόμη σε όλη την Κεφαλονιά, προτείνονται τουλάχιστον τρεις σημαντικές χερσαίες θέσεις μία σε κάθε Δήμο (για την Ιθάκη προτείνεται θαλάσσιο μνημείο, βλέπε παρακάτω) ώστε να αντιπροσωπεύονται όλοι οι γεωγραφικοί τομείς και οι αυτοδιοικητικοί φορείς, που δημιουργούν ένα δίκτυο σε όλο το νησί και μια πολιτιστική διαδρομή μνήμης. Αποτελούν μνημεία που συνθέτουν μια φυσική αλλά και ιστορική σύνδεση, μια ιστορική πορεία από ένα κοινό παρελθόν πόνου και καταστροφής προς ένα κοινό μέλλον συνεργασίας και προόδου. Τα μνημεία αυτά, κάποια από τα οποία αποτέλεσαν και θέσεις στρατιωτικών τμημάτων που συμμετείχαν στις εχθροπραξίες, θα μπορούσαν να γίνουν σημεία αναφοράς για την επίσκεψη και απόδοση τιμών για την θυσία των στρατιωτών και την θλιβερή επέτειο για τα 80 χρόνια της Σφαγής αλλά και διαχρονικοί Τόποι Μνήμης όπου θα διατηρείται ζωντανή η ιστορία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και θα τιμούνται οι νέοι που θυσιάστηκαν και οι Εθνικοί Ήρωες.

Στον Δήμο Αργοστολίου η σημαντική επάκτια πυροβολαρχία της Άκρας Μούντα.

Σε μια μεγάλη έκταση στην θέση του ακρωτηρίου με εκτεταμένη ζώνη απαγόρευσης, εγκαταστάθηκε η 8η επάκτια πυροβολαρχία ναυτικού του 617 αποσπάσματος ναυτικού πυροβολικού “MKB 8./617 Kap Munta” (Μ.Κ.Β. =Marine Küsten Batterie, Μ.Α.Α. =Marine Artillerie Abteilung) με 3 γερμανικά πυροβόλα των 150 χιλιοστών με χαλύβδινο θωράκιο σε σκυρόδετες βάσεις, με βεληνεκές 17 χιλ. και είχε ως αποστολή την εποπτεία και φύλαξη του Στενού Κεφαλονιάς-Ζακύνθου.

Στον Δήμο Ληξουρίου η επάκτια πυροβολαρχία του Ακρωτηρίου Άγιος Γεώργιος Παλικής.

Αρχικά αποτελούσε ιταλική πυροβολαρχία με 4 πυροβόλα των 105 χιλ. σε σκυρόδετες βάσεις ("Capo San Giorgio, Batteria 105/28”) και στην τελική της μορφή γερμανική, πιθανότατα έχοντας διατηρήσει τα ιταλικά πυροβόλα, η οποία κάλυπτε την είσοδο του Κόλπου του Αργοστολίου και του φυσικού λιμένα εντός αυτού.

Στον Δήμο Σάμης η σημαντική επάκτια πυροβολαρχία της Άκρας Δαφνούδι, γνωστή απλά ως «Μπαταρία». Αρχικά αποτελούσε ιταλική πυροβολαρχία στην θέση του Ακρωτηρίου Βλιώτη με πυροβόλα των 105 χιλ. ("Vljoti, Batteria 105/28”) και στην τελική της μορφή γερμανική, έχοντας εγκατασταθεί η 3η επάκτια πυροβολαρχία ναυτικού του 617 αποσπάσματος ναυτικού πυροβολικού “MKB 3./617 Kephalonia Nord (Antipata)” με 4 γερμανικά πυροβόλα των 150 χιλιοστών με χαλύβδινο θωράκιο σε σκυρόδετες βάσεις, με βεληνεκές 17 χιλ. και είχε ως αποστολή την εποπτεία και φύλαξη του Στενού Κεφαλονιάς-Λευκάδας.

Ένα ακόμη ιστορικό κτίριο, το οποίο αποτελεί μνημείο το ίδιο αν και σε κακή κατάσταση (που ιδανικά θα μπορούσε να στεγάσει και ανάλογο μουσείο αφιερωμένο στα γεγονότα της περιόδου αλλά και γενικότερα στους συμμετέχοντες στον Β’ΠΠ με καταγωγή από τα νησιά μας), είναι το κτίριο στρατωνισμού στην περιοχή του Μνημείου Πεσόντων της Μεραρχίας Άκουι, στον λόφο επάνω από τις Καταβόθρες Αργοστολίου. Αυτό βρίσκεται σε περιοχή με καλή πρόσβαση και σε εγγύτητα με αστικό κέντρο με πολλές συγκοινωνιακές προσβάσεις (λιμένας, αερολιμένας, οδικοί άξονες) ώστε να αποτελέσει έναν πόλο με πολλούς επισκέπτες, ακόμη και για σχολεία ώστε να μεταδίδονται απρόσκοπτα τα ιστορικά διδάγματα στις επόμενες γενιές. Με κατάλληλη αναστύλωση και διαμόρφωση θα μπορούσε να φιλοξενήσει τα αντικείμενα που σώζονται έως σήμερα αλλά σημαντικότερα τις προσωπικές ιστορίες αγώνα των στρατιωτών, αεροπόρων και ναυτών σε κάθε μέρος του κόσμου και την συλλογική τραγωδία που συντελέστηκε εδώ, και ακόμη με οπτικοακουστικό υλικό και μαρτυρίες από αυτούς που επιβίωσαν του πολέμου και της θηριωδίας, μαρτυρίες που σήμερα σώζονται διασκορπισμένες και υπάρχει ο κίνδυνος να απολεσθούν.

Εναλλακτικά θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί κάποιο άλλο υφιστάμενο δημόσιο κτίριο, με υποστήριξη από την κεντρική κυβέρνηση ή και ευρωπαϊκή κοινότητα, καθώς μιλάμε για ιστορικό γεγονός διεθνούς σημασίας.

Άλλο ένα μνημείο, το οποίο αναδεικνύεται με την προστασία που του παρέχει η νομοθεσία σε συνδυασμό με το βάθος της θάλασσας, είναι το ιστορικό ναυάγιο του επιταγμένου επιβατηγού πλοίου «Αρντένα» (“Ardena”) που μετέφερε αιχμαλώτους και βυθίστηκε στις 28 Σεπτεμβρίου 1943 ανοιχτά της εισόδου του Κόλπου του Αργοστολίου, συνδέει μεταξύ τους όλες τις χερσαίες τοποθεσίες καθώς με αυτό εκτυλίχθηκε η τελευταία πράξη του δράματος με τον πνιγμό μεγάλου μέρους όσων ιταλών στρατιωτών επέζησαν των εκτελέσεων και της καταναγκαστικής εργασίας. Δεν είναι το μόνο από τα πλοία που βυθίστηκαν με αιχμαλώτους, αλλά αυτό που έχει ήδη εντοπιστεί και ερευνηθεί.

Για την Ιθάκη, από τις διαθέσιμες πληροφορίες φαίνεται ότι δεν είχαν κατασκευαστεί κτίσματα ή άλλα οχυρωματικά έργα, ενδεχομένως για την τοπική φρουρά είχαν επιταχθεί υπάρχοντα κτίσματα. Παρόλα αυτά εφόσον τα δυο νησιά είναι άρρηκτα γεωγραφικά και ιστορικά συνδεδεμένα, μέρος του ίδιου δικτύου μπορεί να αποτελέσει, τουλάχιστον σε πρώτη φάση, το εντοπισμένο ιστορικό ναυάγιο δικινητήριου αεροσκάφους της περιόδου του Β’Π.Π. (πιθανότατα γερμανικού) ανοικτά των νοτιοανατολικών ακτών.

Τα τελευταία χρόνια ο ιστορικός τουρισμός ή τουρισμός μνήμης, που αφορά τα μνημεία στρατιωτικής αρχαιολογίας κυρίως στην βάση της απόδοσης τιμών στους πεσόντες αλλά και της εκμάθησης ή διατήρησης της ιστορικής μνήμης, αναδύεται όλο και περισσότερο και εκτός από εκπαιδευτικό χαρακτήρα, διαθέτει και δυναμική καθώς προσελκύει όλο και περισσότερο το ενδιαφέρον επισκεπτών σε όλη την Ευρώπη και ευρύτερα. Όμως η διατήρηση και ανάδειξη τουλάχιστον των σημαντικότερων μνημείων αποτελεί πρωτίστως ιστορική υποχρέωση.

Τηλέμαχος Μπεριάτος

Οκτώβριος 2022

* Εκρηκτικά Κατάλοιπα Πολέμου (Explosive Remnants of War – ERW)

Σε θέσεις όπου κατά το παρελθόν εκτυλίχθηκαν εχθροπραξίες, μπορεί να βρίσκονται είτε συγκεντρωμένα είτε διάσπαρτα, διάφορα αντικείμενα που περιέχουν εκρηκτικές ύλες, κυρίως από την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και άλλες περιόδους. Θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι υπάρχει σημαντική επικινδυνότητα να αγγίζουμε τέτοια αντικείμενα που περιέχουν εκρηκτικά ενδεχομένως ιδιαιτέρως ασταθή, και αποτελούν πολεμικό υλικό, ειδικά όταν αυτά τα αντικείμενα έχουν παραμείνει εκτεθειμένα στην περιβαλλοντική επίδραση αλλά και όντας παλαιάς τεχνολογίας με περιορισμένες διατάξεις ασφαλείας οι οποίες ακόμη και όταν υπήρχαν μπορεί να αστοχήσουν λόγω ελαττώματος ή φθοράς. Δεν είναι πάντα ευκολοδιάκριτα ή εύκολα αναγνωρίσιμα επομένως κάθε μη αναγνωρίσιμη συσκευή θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως επικίνδυνη. Οι οδηγίες των αρμόδιων υπηρεσιών (ΓΕΣ) για την προστασία μας είναι απλές:

Χωρίς να πλησιάσουμε περαιτέρω επισημαίνουμε το αντικείμενο με πρόχειρο αλλά ευδιάκριτο τρόπο, αν μπορούμε το φωτογραφίζουμε, απομακρυνόμαστε σε απόσταση τουλάχιστον 400 μ. και ενημερώνουμε τις αρχές (ενδεικτικά: Ελληνική Αστυνομία, Λιμενικό Σώμα/Ελληνική Ακτοφυλακή, Ελληνικός Στρατός/ΤΕΝΞ, Πολιτική Προστασία) με προσφορότερο τον ευρωπαϊκό τηλεφωνικό αριθμό έκτακτης ανάγκης «112».

Άκρα Άγ.Γεώργιος, οπή παρατήρησης Άκρα Άγ.Γεώργιος, θέση παρατήρησηςΆκρα Δαφνούδι, είσοδος σήραγγαςΆκρα Δαφνούδι, θέση πυροβόλου